اسپوتنیک V: هر آن‌چه که باید در مورد واکسن روسی کرونا ویروس بدانید

اسپوتنیک V یا اسپوتنیک ۵، نام واکسن کروناویروس ساخت کشور روسیه است که این روزها در بسیاری از کشورها از جمله ایران توزیع شده است.

یک سال از زمان شیوع کروناویروس در سرتاسر جهان می‌گذرد و تا به امروز میلیون‌ها نفر قربانی این بیماری شده‌اند. سال ۲۰۲۰ میلادی شرکت‌های دارویی مختلفی در سرتاسر جهان موفق به ساخت واکسن کروناویروس شدند و اکنون می‌توان گفت بیش از ۱۰۰ میلیون نفر در کشورهای مختلف جهان در برابر بیماری واکسینه شده‌اند. کشور روسیه نیز از جمله کشورهایی است که واکسن کروناویروس را تولید کرده و آن را به کشورهای مختلفی صادر کرده است. واکسن روسی، اسپوتنیک V یا گام-کووید-واک (Гам-КОВИД-Вак) نام دارد و طبق اعلام مراکز سلامتی اروپا، ۹۱.۶ درصد اثربخشی دارد.

واکسن اسپوتنیک V، ساخت شرکت داروسازی گامالیا بوده که یک شرکت دولتی تحت نظر وزارت بهداشت و سلامت روسیه است. سال گذشته‌ی میلادی که کشور روسیه از واکسن اسپوتنیک V رونمایی و آن را تأیید کرد، کارشناسان حوزه‌ی بهداشت هشدار دادند که این واکسن هنوز آزمایش‌های مختلف را نگذرانده است و ممکن است کارایی لازم را نداشته باشد؛ همچنین اثرات جانبی آن مشخص نشده است. شرکت گامالیا فاز سوم آزمایش واکسن را آغاز کرد و با توجه به نتایجی که ماه گذشته منتشر کرد، این واکسن ۹۱.۶ درصد اثربخشی دارد که تقریباً مشابه سایر واکسن‌ها است. در ابتدا کشور روسیه از این واکسن طی برنامه‌ی واکسیناسیون گسترده استفاده کرد و حالا آن را به کشورهای مختلفی از جمله بلاروس، مجارستان، آرژانتین، ایران، امارات متحده عربی و… صادر کرده است.

شرکت‌های دارویی در سرتاسر جهان از فناوری‌های مختلفی برای ساخت واکسن کرونا استفاده کرده‌اند. به‌عنوان مثال، شرکت فایزر-بیون‌تک از روش کاملاً جدید و پیشرفته‌ای به‌نام mRNA برای ساختن واکسن استفاده کرده است که اثربخشی ۹۵ درصدی داشته و در برابر جهش‌های مختلف کروناویروس نیز عمل می‌کند. اما در ساخت واکسن اسپوتنیک V از چه روشی استفاده شده است، چگونه عمل می‌کند و اثرات جانبی آن چیست؟ با مجله‌ی دانستنی کیمازی همراه باشید تا این واکسن را بیشتر بشناسیم.

ذره‌ای از کروناویروس

ویروس SARS-CoV-2 که عامل بیماری کرونا است، مملو از پروتئین‌هایی است که از آن‌ها برای ورود به سلول‌های انسانی استفاده می‌کند. بخشی از ویروس که روی سلول انسانی می‌نشیند، پروتئین اسپایک است و ویروس می‌تواند خود را از طریق همین پروتئین تکثیر کند. روی پروتئین اسپایک، دامنه‌ی اتصالی به‌نام N501Y وجود دارد که امکان دسترسی آسان‌تر به گیرنده‌های ACE2 در سلول‌های انسانی را به ویروس می‌دهد. اکثر داروهایی که برای مبارزه با بیماری مورد استفاده قرار می‌گیرند و همچنین واکسن‌های تولید شده، پروتئین اسپایک را هدف قرار می‌دهند تا مانع از دستیابی آن به سلول‌های انسانی شوند. داروهای مورد استفاده برای این بیماری نیز با هدف قرار دادن پروتئین، از تکثیر هرچه بیشتر ویروس جلوگیری می‌کنند.

واکسن اسپوتنیک V بر اساس دستورالعمل‌های ویروس برای ساخت پروتئین اسپایک، طراحی شده است. اسپوتنیک V برخلاف واکسن‌های ساخت فایزر-بیون‌تک و مُدرنا که دستورالعمل‌ها را در RNA تک رشته‌ای ذخیره می‌کنند، از DNA دو رشته‌ای برای این‌کار استفاده می‌کند.

DNA درون آدنوویروس‌ها

پژوهش‌گران شرکت گامالیا، واکسن اسپوتنیک V‌ را از آدنوویروس‌ها ساخته‌اند. آدنوویروس‌ها گونه‌ای از ویروس هستند که باعث سرماخوردگی در بزرگ‌سالان می‌شوند. آن‌ها ژن مربوط به ژن پروتئین اسپایک کروناویروس را به دو آدنوویروس به نام‌های Ad26 و Ad5 افزودند و آن‌ها را به گونه‌ای مهندسی کردند که بتوانند به سلول‌ها حمله کنند؛ اما توانایی تکثیر نداشته باشند.

اسپوتنیک V حاصل دهه‌ها تلاش و پژوهش روی واکسن‌های مبتنی بر آدنوویروس است و اولین واکسنی که توسط این فناوری تولید شد، واکسن ابولا بود که سال گذشته توسط شرکت جانسون اند جانسون ساخته و به‌صورت عمومی عرضه شد. از جمله دیگر واکسن‌های کروناویروس که مبتنی بر آدنوویروس‌ها هستند، می‌توان به واکسن جانسون اند جانسون که از آدنوویروس Ad26 استفاده می‌کند و همچنین واکسن آسترازنکا ساخته‌ی آکسفورد که از آدنوویروس شامپانزه استفاده می‌کند، اشاره کرد.

ورود به یک سلول

وقتی که واکسن اسپوتنیک V‌ به بازو تزریق شد، آدنوویروس‌ها به سلول‌ها برخورد کرده و روی پروتئین‌های سطح آن‌ها قفل می‌شوند. سلول، ویروس را در یک محفظه‌ی حبابی حبس کرده و آن را به داخل می‌کشد. وقتی که این حباب وارد سلول می‌شود، ویروس از آن خارج شده و فرار می‌کند و به‌سمت هسته‌ی (نوکلئوس) سلول می‌رود؛ یعنی همان‌جایی که DNA نگه‌داری می‌شود.

وقتی که آدنوویروس به هسته می‌رسد، DNA خود را وارد آن می‌کند. آدنوویروس، مهندسی شده است بنابراین نمی‌تواند تکثیر شود و کپی‌هایی از خود بسازد؛ اما سلول می‌تواند ژنی که برای پروتئین اسپایک کروناویروس به آدنوویروس افزوده شده است را بخواند و آن را در یک مولکول به‌نام RNA پیام‌رسان یا mRNA کپی کند.

ساختن پروتئین اسپایک

mRNA هسته را ترک می‌کند و مولکول‌های سلول، توالی آن را خوانده و پروتئین‌های اسپایک را ایجاد می‌کنند. سلول‌های واکسینه شده، برخی از پروتئین‌ها را می‌شکنند و آن‌ها را به قطعاتی تبدیل می‌کنند که روی سطح سلول نیز حضور دارند. اکنون این پروتئین‌های بیرون زده به همراه قطعات پروتئین‌های شکسته شده توسط سلول که همگی روی سطح سلول هستند، توسط سیستم ایمنی بدن شناسایی می‌شوند.

همچنین آدنوویروس با فعال کردن سیستم‌های هشدار سلول، سیستم ایمنی بدن را تحریک می‌کند. سلول سیگنال‌های هشدار را به نزدیک‌ترین سلول ایمنی ارسال می‌کند. اسپوتنیک V با افزایش این هشدارها باعث می‌شود که سیستم ایمنی بدن به شکل قوی‌تری نسبت به پروتئین‌های اسپایک واکنش نشان دهد.

شناسایی مهاجم

وقتی که سلول واکسینه شده می‌میرد، بقایای آن که شامل پروتئین اسپایک و قطعات این پروتئین است توسط گونه‌ای خاص از سلول‌های ایمنی که با نام «سلول‌های عرضه کننده‌ی آنتی‌ژن» شناخته می‌شوند، جذب می‌شوند. این سلول وقتی که پروتئین‌ اسپایک و قطعات آن را جذب کرد، آن‌ها را روی سطح خود نگه می‌دارد.

در این هنگام، سلول‌های دیگری به‌نام لنفوسیت T (سلول‌های کمک کننده‌ی T)، این پروتئین‌ها را تشخیص می‌دهند و سیگنال هشداری ایجاد می‌کنند تا دیگر سلول‌های ایمنی بدن متوجه شده و با آلودگی ایجاد شده مبارزه کنند.

ساخت آنتی‌بادی

ممکن است دیگر سلول‌های ایمنی که با نام لنفوسیت B (سلول‌های B) شناخته می‌شوند، با اسپایک‌های کروناویروس روی سطح سلول‌های واکسینه شده یا پروتئین‌های اسپایک شناور آزاد برخورد کنند. تعداد کمی از این سلول‌های B می‌توانند به پروتئین‌های اسپایک قفل شوند. پس از رخ دادن این اتفاق، سلول‌های B توسط سلول‌های کمک کننده‌ی T ‌فعال می‌شوند و سپس به تولید و تکثیر آنتی‌بادی‌هایی که پروتئین اسپایک را هدف قرار می‌دهند، می‌پردازند.

متوقف کردن ویروس

آنتی‌بادی‌ها روی اسپایک‌های کروناویروس می‌چسبند تا به این شکل ویروس را برای از بین بردن علامت‌گذاری کرده باشند و با جلوگیری از اتصال اسپایک‌ها به دیگر سلول‌ها، از عفونت جلوگیری می‌کنند.

کشتن سلول‌های آلوده

همچنین سلول‌های عرضه کننده‌ی آنتی‌ژن می‌توانند گونه‌ای دیگر از سلول‌های ایمنی را که با نام لنفوسیت T قاتل شناخته می‌شوند فعال کنند. سلول‌های T قاتل تمام سلول‌هایی که پروتئین اسپایک روی سطح آن‌ها وجود دارد را به عنوان آلوده شده توسط کروناویروس تشخیص داده و آن‌ها را از بین می‌برند.

تزریق در دو دوز

برخی پژوهش‌گران نگران هستند وقتی که سیستم ایمنی بدن ما با ساخت آنتی‌بادی به یک واکسن آدنوویروس پاسخ می‌دهد، ممکن است دوز دوم بی‌اثر شود. پژوهش‌گران روسی برای جلوگیری از این موضوع، از آدنوویروس Ad26 برای دوز اول و از آدنوویروس Ad5 برای دوز دوم استفاده می‌کنند. نگهداری واکسن اسپوتنیک V که مبتنی بر آدنوویروس است، نسبت به واکسن‌های فایزر-بیون‌تک و مُدرنا که بر اساس mRNA ساخته شده‌اند، به حساسیت کم‌تری احتیاج دارد.

DNA به اندازه‌ی RNA شکننده نیست و از طرفی پوشش پروتئینی سخت آدنوویروس به محافظت از ماده‌‌ی ژنتیکی داخل آن کمک می‌کند. در نتیجه، اسپوتنیک V را می‌توان در فریزر نگه‌داری کرد و به دمای نگه‌داری خیلی پایین نیاز ندارد.

به‌خاطر سپردن ویروس

شرکت داروسازی گامالیا می‌گوید که اثربخشی واکسن ۹۱.۴ تا ۹۱.۶ درصد است؛ اما هنوز اطلاعات دقیق مربوط به فاز آزمایشی آن را منتشر نکرده است. هنوز مشخص نیست که ایمنی ایجاد شده توسط این واکسن تا چه مدت دوام خواهد داشت. ممکن است با گذشت چند ماه از زمان واکسینه شدن، رفته رفته از میزان آنتی‌بادی‌ها و سلول‌های T قاتل بدن که توسط واکسن فعال شده‌اند، کاسته شود؛ اما سیستم ایمنی بدن سلول‌های ویژه‌ای به‌نام لنفوسیت T خاطره و لنفوسیت B خاطره دارد که می‌توانند اطلاعات مربوط به کروناویروس را برای چندین سال یا حتی چندین دهه حفظ کنند.

جدول زمانی واکسن

خرداد ۱۳۹۹

شرکت گامالیا فاز کلنیکال آزمایش واکسن خود را آغاز کرد و گفت که نام اولیه‌ی آن گام-کووید-واک است.

۲۱ مرداد ۱۳۹۹

ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه اعلام کرد که وزارت بهداشت و سلامت روسیه واکسن اسپوتنیک V را تأیید کرده است. این اتفاق پیش از فاز سوم آزمایش واکسن رخ داد و بسیاری از کارشناسان هشدار دادند که چنین کاری، اقدامی خطرناک محسوب می‌شود.

۳۰ مرداد ۱۳۹۹

روسیه مجدداً یک بیانیه صادر کرد و گفت که تأییدیه‌ی وزارت بهداشت و سلامت این کشور صرفاً یک گواهی ثبت مشروط بوده و تأییدیه‌ی نهایی به نتایج مثبت فاز سوم آزمایش واکسن بستگی دارد.

۱۴ شهریور ۱۳۹۹

پژوهش‌گران شرکت گامالیا نتایج مربوط به فازهای اول و دوم آزمایش واکسن را به‌صورت عمومی منتشر کردند. با توجه به مطالعه‌ای که روی نتایج انجام شد، معلوم شد که آنتی‌بادی‌های کروناویروس تولید شده به‌واسطه‌ی واکسن اسپوتنیک V، عوارض جانبی خفیفی دارند.

۱۷ شهریور ۱۳۹۹

فاز سوم آزمایش واکسن در روسیه آغاز شد.

۲۶ مهر ۱۳۹۹

آغاز فاز دوم و سوم آزمایش واکسن در هند.

۲۱ آبان ۱۳۹۹

صندوق سرمایه‌گذاری مستقیم روسیه اعلام کرد که نشانه‌های اولیه حاکی از مثبت بودن نتایج فاز سوم آزمایش واکسن هستند. از میان شرکت کنندگان در این آزمایش، تنها ۲۰ نفر از آن‌ها مجدداً به کووید ۱۹ مبتلا شده بودند؛ بنابراین پژوهش‌گران تخمین زدند که این واکسن تقریباً ۹۲ درصد اثربخشی دارد.

۱۰ آذر ۱۳۹۹

دولت روسیه در قالب یک برنامه‌ی واکسیناسیون گسترده، واکسن را در سرتاسر کشور عرضه کرد؛ اما با توجه به تصویب زود هنگام واکسن، این نگرانی وجود داشت که ممکن است در روسیه نسبت به واکسن بدبینی ایجاد شود.

۱۳ آذر ۱۳۹۹

پایان فاز سوم آزمایش اعلام شد. در جریان این فاز، ۷۸ نفر از شرکت کنندگان مجدداً به کووید ۱۹ آلوده شده بودند و این نشان می‌داد که اثربخشی واکسن ۹۱.۴ درصد است و این یعنی نتایج واقعی، با اعداد تخمین زده شده شباهت داشتند. از ۷۸ مورد آلوده شده به ویروس، ۲۰ مورد وضعیت وخیم داشتند که هر ۲۰ نفر نیز پیش‌تر دارونما دریافت کرده بودند. علاوه بر این، پژوهش‌گران اعلام کردند که عوارض جانبی خاصی مشاهده نکرده‌اند.

۲۱ آذر ۱۳۹۹

شرکت داروسازی آسترازنکا که با همکاری دانشگاه آکسفورد واکسن مبتنی بر آدنوویروس تولید کرده‌اند، با شرکت گامالیا وارد یک همکاری شد تا ببینند اگر واکسن‌ خودشان را با اسپوتنیک V ترکیب کنند، اثربخشی واکسن آسترازنکا بالا می‌رود یا خیر.

۲ دی ۱۳۹۹

بلاروس، به عنوان نخستین کشور پس از روسیه، واکسن اسپوتنیک V را تأیید کرد.

۳ دی ۱۳۹۹

آرژانتین مجوز استفاده‌ی اضطراری از واکسن اسپوتنیک V را صادر کرد.

۴ دی ۱۳۹۹

پژوهش‌گرانی که مسئول آزمایش واکسن بودند، تعداد داوطلبان را از ۴۰ هزار به ۳۱ هزار نفر کاهش دادند. کارشناسان هشدار دادند که تعداد کم داوطلبان باعث عدم دستیابی به نتایج دقیق در مورد اثربخشی و عوارض جانبی واکسن خواهد شد.

۵ دی ۱۳۹۹

آسترازنکا آغاز فاز اول آزمایش واکسن ترکیبی آسترازنکا-اسپوتنیک V را اعلام کرد.

عوارض جانبی واکسن

اگر شما فردی هستید که به مواد مختلف یا مواد موجود در واکسن آلرژی دارید، بهتر است فعلاً واکسینه نشوید. اگر پس از تزریق نخستین دوز واکسن واکنش آلرژیک شدیدی در شما ایجاد شود، از تزریق دوز دوم خودداری کرده و با پزشک مشورت کنید. این امکان وجود دارد که برخی افراد پس از تزریق دوز اول واکسن، دچار شوک آنافیلاکتیک شوند؛ هرچند چنین واکنشی صرفاً در افراد انگشت‌شماری دیده شده است. اگر شما پس از تزریق، واکنش آلرژیک یا تنگی نفس داشتید، آن را با پزشک مطرح کنید.

یکی دیگر از عوارض جانبی واکسن اسپوتنیک V، پدید آمدن حالتی شبیه به سرماخوردگی است. این واکنش بسیار طبیعی بوده و اگر پس از تزریق واکسن آن را تجربه می‌کنید، بهتر است در خانه بمانید اما جای نگرانی وجود ندارد؛ زیرا چنین عوارضی موقتی بوده و پس از چند روز برطرف می‌شوند. پس از تزریق واکسن، در جای تزریق که روی بازو است، احساس درد خواهید داشت که طبیعی بوده و می‌توانید با روش‌های مختلف مانند کمپرس یخ، از درد آن بکاهید. اگر پس از تزریق واکسن احساس خستگی و گیجی داشتید جای نگرانی نیست، این نیز یکی از عوارض شناخته شده‌ی واکسن بوده و خیلی زود برطرف می‌شود.

گفته می‌شود که واکسن اسپوتنیک V عوارض جانبی جدی ندارد؛ اما در جریان آزمایش‌های این واکسن، چهار نفر از داوطلبان جان خود را از دست دادند. گفته می‌شود که فوت این افراد در اثر تزریق واکسن نبوده و علت دیگری داشته است؛ اما با وجود این، هنوز مشخص نشده که چرا این افراد فوت کرده‌اند.