کم خونی، یکی از اختلالات خونی رایج میان انسان‌ها به خصوص در خانم‌ها است که اگر به‌موقع شناسایی شود، می‌توان آن را به‌سادگی درمان کرد.

به کمبود گلوبول‌های قرمز بدن کم ‌خونی یا آنمی می‌گویند. در یک آزمایش خون معمولی و رایج، اگر درصد هموگلوبین یا هماتوکریت پایین باشد، یعنی فرد به کم‌ خونی مبتلا شده است. هموگلوبین، اصلی‌ترین پروتئین در گلبول‌های قرمز خون است که وظیفه‌ی حمل اکسیژن و تحویل آن در سراسر نقاط بدن را بر عهده دارد. اگر شما به کم ‌خونی مبتلا باشید، سطح هموگلوبین خون نیز پایین خواهد آمد و اگر این کاهش سطح هموگلوبین بیش از حد باشد، بافت‌ها و اعضای بدن شما اکسیژن کافی دریافت نخواهند کرد. از جمله نشانه‌های کم خونی می‌توان به خستگی مفرط و تنگی نفس اشاره کرد که به دلیل عدم توانایی بدن در تأمین اکسیژن مورد نیاز اعضا رخ می‌دهند.

کم خونی، رایج‌ترین اختلال خونی در ایالات متحده آمریکا به‌شمار می‌رود. گفته می‌شود که حدود ۶ درصد از جمعیت این کشور به کم خونی مبتلا هستند و خانم‌ها، بچه‌ها و افرادی که بیماری‌های طولانی دارند، بیشتر این آمار را به خود اختصاص داده‌اند. در مورد کم خونی چند نکته‌ی اساسی وجود دارد که باید آن‌ها را در نظر بگیرید. نخست این‌که اشکال خاصی از کم خونی می‌توانند از طریق ژن‌های شما منتقل شوند؛ به همین دلیل برخی نوزادان ممکن است از بدو تولد به آن نوع خاص از کم خونی مبتلا باشند. خانم‌ها به دلیل از دست دادن خون در دوران قاعدگی خود و همچنین خون‌رسانی بیشتر در دوران بارداری، در معرض کم خونی و فقر آهن قرار دارند. افراد مسن بیش از سایرین در معرض کم خونی هستند؛ زیرا به احتمال زیاد به بیماری کلیوی یا سایر بیماری‌های مزمن پزشکی مبتلا هستند.

در شرایط عادی، میزان هموگلوبین بدن مردان ۱۳.۵ گرم در دسی‌لیتر (گرم در هر دسی‌لیتر خون) و میزان هموگلوبین بدن زنان ۱۲ گرم در دسی‌لیتر است. در دوران بارداری، این مقدار ممکن است بین ۱۱ و ۱۲ گرم در دسی‌لیتر متغیر باشد. نوزادان تازه متولد شده مقدار بیشتری از هموگلوبین در خون خود دارند و این مقدار به ۱۴ الی ۲۴ گرم در دسی‌لیتر می‌رسد. میزان هموگلوبین خون کودکان نیز در حدود ۱۱ الی ۱۶ گرم در دسی‌لیتر است. وقتی فردی از کم خونی رنج می‌برد، کمبود هموگلوبین در بدن رخ می‌دهد. کاهش تعداد سلول‌های خونی، به کاهش تعداد هموگلوبین می‌انجامد. معمولاً کمبود آهن باعث بروز چنین شرایطی می‌شود و اگر تعداد هموگلوبین موجود در خون فرد به کم‌تر از ۵ گرم در دسی‌لیتر برسد، خطر نارسایی قلبی وجود خواهد داشت.

کم خونی انواع مختلفی دارد که همه‌ی آن‌ها نشانه‌ها و روش درمان مخصوص به خود را دارند. برخی از اشکال کم خونی مانند کم خونی خفیف که در دوران بارداری رخ می‌دهد، زیاد جای نگرانی ندارد؛ اما برخی دیگر از انواع کم خونی ممکن است نشان دهنده‌ی یک بیماری جدی باشند.

دلایل کم خونی

همان‌طوری که پیش‌تر نیز گفته شد، هموگلوبین مهم‌ترین پروتئین موجود در گلبول‌های قرمز خون است که اکسیژن را به بخش‌های مختلف بدن حمل می‌کند. در واقع، هموگلوبین همان پروتئینی است که گلبول‌های قرمز خون را قادر می‌سازد تا اکسیژن را از ریه‌ها دریافت کرده و آن را به بافت‌ها و اعضای مختلف بدن برسانند. همچنین این پروتئین انتقال دی‌اکسیدکربن از قسمت‌های مختلف بدن به سمت ریه‌ها را تسهیل می‌کند تا این گاز بتواند به راحتی دفع شود.

انواع مختلفی از کم خونی وجود دارد که برخی از آن‌ها فقط باعث بروز مشکلات خفیف سلامتی می‌شوند؛ اما برخی دیگر بسیار جدی هستند و می‌توانند خطر آفرین باشند. فرقی نمی‌کند که فرد به چه نوعی از کم خونی مبتلا شده است، به هر حال این اختلال خونی به یکی از دلایلی که در ادامه گفته می‌شوند، به وجود می‌آید.

کم خونی ناشی از فقر آهن

هموگلوبین و گلبول‌های قرمز خون توسط مغز استخوان ساخته می‌شوند و مغز استخوان برای تولید آن‌ها به آهن نیاز دارد. اگر مقدار کافی آهن در دسترس نباشد، مغز استخوان نمی‌تواند هموگلوبین مورد نیاز گلبول‌های قرمز خون را تولید کند. با در نظر گرفتن این موضوع، رایج‌ترین دلیل کم‌ خونی، فقر آهن در بدن افراد است. فقر آهن دلایل زیادی دارد اما برخی از آن‌ها عبارتند از: بارداری، رژیم غذایی نامناسب و از دست دادن خون.

کم خونی ناشی از فقر آهن شایع‌ترین نوع کم خونی است. وجود آهن در بدن بسیار ضروری است؛ زیرا بدن به کمک آن هموگلوبین مورد نیاز خود را برای حمل اکسیژن می‌سازد. همان‌طوری که گفته شد، کمبود آهن در بدن به دلایل مختلفی اتفاق رخ می‌دهد. همچنین کمبود آهن ممکن است بر اثر تغذیه نامناسب و رژیم غذایی فاقد آهن نیز ایجاد شود. بیماری سلیاک نیز باعث کمبود آهن در بدن می‌شود. عمل پس‌زنی معده نیز یکی دیگر از عوامل ایجاد کننده کمبود آهن در بدن است که متاسفانه در طی سال‌های اخیر شاهد رشد این نوع عمل جراحی هستیم.

مصرف برخی از خوراکی‌ها و گنجاندن آن‌ها در رژیم غذایی روزانه می‌تواند به طور قابل توجهی به جذب آهن در بدن کمک کند. در مقابل یک سری از خوراکی‌ها نیز هستند که مصرف آن‌ها باعث عدم جذب آهن در بدن می‌شود مانند مصرف بی‌رویه چای، قهوه و لبنیات.

از دست دادن خون

اگر فردی به دلایلی نظیر جراحی، زخم عمیق یا اختلالات لخته شدن خون (مانند هموفیلی) و خون‌ریزی روده‌ای ناشی از زخم یا سرطان بخشی از خون بدن خود را از دست بدهد، ممکن است که به کم خونی مبتلا شود. همچنین استفاده از رقیق کننده‌های خون مانند آسپرین یا هپارین باعث کم خونی می‌شود. آسپرین و سایر داروهای ضد التهاب غیر استروئیدی (NSAID) نیز می‌توانند منجر به زخم معده و خون‌ریزی مزمن روده شوند. در خانم‌ها، قاعدگی یکی از عوامل خطرناک برای از دست دادن خون است.

رژیم غذایی نامناسب

برای تولید سطح کافی هموگلوبین در بدن، رژیم غذایی باید حاوی آهن باشد. برخی از منابع خوب آهن عبارتند از: نان گندم سبوس‌دار، لوبیا قرمز، توفو (پنیر سویا)، ماهی تن، تخم مرغ، میگو، بوقلمون، برنج قهوه‌ای و گوشت بره.

بارداری

نوزادی که هنوز متولد نشده است، در تأمین آهن مورد نیاز بدن خود به مادر متکی است؛ بنابراین سطح آهن بدن مادر در دوران بارداری باید افزایش یابد تا بتواند این نیاز را تأمین کند. در نتیجه بسیاری از خانم‌های باردار برای کاهش خطر ابتلا به کم خونی از مکمل‌های ویتامین حاوی آهن استفاده می‌کنند.

کم خونی ناشی از بیماری‌های وراثتی

تالاسمی یک نوع از بیماری‌های وراثتی است که در دو نوع ماژور و مینور بروز می‌کند. بیماری تالاسمی هم می‌تواند از والدین به کودک منتقل شود و هم خود بدن با از بین بردن ژن‌های ویژه‌ای در خود، باعث ایجاد آن شود که به‌طور معمول اغلب افرادی که تالاسمی دارند این بیماری را از والدین خود به ارث برده‌اند.

کم خونی ناشی از کمبود ویتامین

جدای از آهن، بدن ما برای تولید گلبول‌های قرمز و هموگلوبین، به ویتامین B12 و فولات (اسید فولیک) هم نیاز دارد. اگر ویتامین B12 ‌و فولات در رژیم غذایی ما جایی نداشته باشند، توانایی بدن نیز در تولید گلبول‌های قرمز سالم و هموگلوبین کاهش می‌یابد. گلبول‌های قرمز خون افرادی که دچار کمبود ویتامین B12 و فولات هستند، بزرگ، توسعه نیافته و فاقد عملکرد مناسب است. چنین وضعیتی را کم خونی مگالوبلاستیک می‌نامند.

ماهی، لبنیات و گوشت همگی از منابع خوب ویتامین B12 هستند. بنابراین سعی کنید که این مواد را در رژیم غذایی خود قرار دهید تا همیشه سطح ویتامین B12 بدن شما متعادل باشد. افرادی که رژیم غذایی ضعیفی دارند یا آن دسته از افرادی که گیاه‌خوار هستند، در معرض کمبود ویتامین B12 قرار می‌گیرند. مارچوبه، کلم بروکلی، نخود و برنج قهوه‌ای نیز از منابع بسیار غنی فولات به‌شما می‌روند و اگر این غذاها به‌طور منظم استفاده نشوند، ممکن است در بدن کمبود فولات ایجاد شود.

کم خونی پرنیشیوز

برخی از افراد هستند که مقادیر کافی ویتامین B12 مصرف می‌کنند؛ اما به دلیل یک بیماری خود ایمنی به‌نام «کم‌ خونی پرنیشیوز» بدن آن‌ها توانایی پردازش ویتامین را ندارد. در این شرایط، سیستم ایمنی بدن به سلول‌هایی در معده که پروتئینی به‌نام «فاکتور داخلی» را تولید می‌کنند، حمله می‌کند. فاکتور داخلی با ویتامین B12 ترکیب می‌شود و مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهند که در نهایت توسط روده جذب می‌شود. کمبود فاکتور داخلی در کم خونی پرنیشیوز از جذب ویتامین B12 جلوگیری می‌کند. کم خونی پرنیشیوز، رایج‌ترین دلیل کمبود ویتامین B12 در بریتانیا است.

بدن انسان به‌طور کلی ذخایر زیادی از ویتامین B12 دارد و بروز علائم کم خونی پرنیشیوز ممکن است تا چند سال طول بکشد. نخستین علائم شامل ضعف، عدم هماهنگی و تعادل، بی‌حسی یا سوزن سوزن شدن می‌شود که این‌ها همگی از علائم کمبود ویتامین B12 هستند نه کم‌ خونی. هنگامی که این کمبود ویتامین شدید می‌شود، علائمی نظیر پاراپلژی (فلج شدن نیم‌تنه پایین یا پاها)، ضعف شدید، بی‌اختیاری و فلج مغزی در بدن ظاهر می‌شوند. در کنار این‌ها، تمام علائم طبیعی کم خونی مانند آریتمی قلبی، خستگی و رنگ پریدگی پوست هم بروز می‌کنند. برای درمان این بیماری، از طریق تزریق منظم، تمامی ذخایر از دست رفته‌ی ویتامین B12 را بازیابی می‌کنند. در این روش درمانی تقریباً تمامی علائم بیماری درمان شده و از بین می‌روند مگر این‌که آسیب جدی و غیرقابل بازگشتی به بدن فرد وارد شده باشد.

مسائل دستگاه گوارش و کم خونی

برخی شرایط معده و روده مانند بیماری کرون یا جراحی‌های دستگاه گوارش مانند گاسترکتومی، می‌توانند توانایی بدن را در جذب ویتامین B12 تحت تأثیر قرار دهند. به‌طور کلی کم خونی ناشی از بیماری کرون یا سایر بیماری‌های مزمن مانند بیماری کلیوی یا سرطان، با نام «کم‌ خونی ناشی از بیماری مزمن» شناخته می‌شود.

داروها و کم خونی

برخی از داروها می‌توانند بر جذب ویتامین B12 تأثیر بگذارند. به‌عنوان مثال، بازدارنده‌های پمپ پروتون مانع از تولید اسید در معده می‌شوند. بدون این اسید، ویتامین B12 نمی‌تواند از غذای موجود در معده آزاد شود. مصرف داروهای مخصوص رماتیسم مفصلی که به‌صورت استروئیدی و متوترکسات است نیز به غشای داخلی روده آسیب می‌زند و این باعث اختلال در جذب آهن در روده می‌شود.

دیگر دلایل کم خونی و کمبود فولات

تا این‌جا با برخی از اصلی‌ترین دلایل کم خونی آشنا شدیم. اما برخی دیگر از شرایط و عوامل هستند که می‌توانند باعث کم خونی در افراد شوند اما به اندازه‌ی دلایل اصلی، رایج نیستند.

• سوء جذب: برخی از شرایط سلامتی بدن می‌توانند بر توانایی جذب فولات اثر بگذارند. یکی از این شرایط، بیماری سلیاک است.
• ادرار زیاد: تکرر ادرار می‌تواند منجر به دفع بیش از حد فولات از بدن شود. آسیب حاد کبدی و نارسایی احتقانی قلب، از جمله مشکلاتی هستند که می‌توانند باعث دفع زیاد ادرار شوند.
• دارو: برخی از داروها سطح فولات بدن را کاهش می‌دهند یا بر توانایی جذب فولات در بدن تأثیر می‌گذارند. به عنوان مثال، انواع خاصی از داروهای ضد تشنج که برای درمان صرع استفاده می‌شوند می‌توانند باعث بروز چنین مشکلی شوند.
• نیاز به فولات اضافی: در برخی شرایط، بدن بیش از حد معمول به فولات نیاز دارد که در صورت عدم تأمین این نیاز اضافی، کم خونی ناشی از کمبود فولات ایجاد می‌شود. از جمله‌ی این شرایط می‌توان به بارداری، برخی اختلالات خونی، سرطان و بیماری‌هایی که باعث التهاب می‌شوند اشاره کرد.

کم خونی آپلاستیک

کم خونی آپلاستیک، نوعی اختلال خونی نادر است که در آن مغز استخوان نمی‌تواند به اندازه‌ی کافی سلول‌های جدید خونی تولید کند. مغز استخوان، یک بافت اسفنجی در داخل استخوان‌ها بوده و جایی است که تمام سلول‌های خونی (گلبول‌های قرمز، گلبول‌های سفید و پلاکت‌ها) در آن سنتز می‌شوند. گلبول‌های قرمز برای تأمین اکسیژن اعضای مختلف بدن مهم هستند؛ اما گلبول‌های سفید با عفونت‌ها مبارزه می‌کنند و پلاکت‌ها نیز به لخته شدن خون کمک می‌کنند.

اما چه چیزی باعث کم خونی آپلاستیک می‌شود؟ کم خونی آپلاستیک ممکن است حاد یا مزمن باشد و در هر سنی ایجاد شود؛ هرچند بروز این بیماری در جوانان شایع‌تر است. کم خونی آپلاستیک خطر ابتلا به سرطان خون و سایر اختلالات خونی را افزایش می‌دهد و در صورت عدم درمان، این بیماری می‌تواند منجر به عواقب جدی مانند آریتمی و نارسایی قلبی شود.

کم خونی آپلاستیک وقتی ایجاد می‌شود که مغز استخوان دچار آسیب شود و نتواند سلول‌های بنیادی کافی را سنتز کند. سلول‌های بنیادی، سلول‌هایی هستند که سلول‌های خونی دیگر را به‌وجود می‌آورند. در بیشتر موارد کم خونی آپلاستیک، علت آن ناشناخته است. با وجود این، دلایل مختلفی وجود دارند که به عنوان عوامل ایجاد کننده‌ی این بیماری در برخی از بیماران شناخته شده‌اند. در برخی موارد، یک واکنش خود ایمنی (پدیده‌ای که در آن سیستم ایمنی بدن به بافت‌ها و اندام‌ها حمله می‌کند) مسئول آسیب دیدن مغز استخوان است. سلول‌های لنفوسیت T سیستم ایمنی بدن به سلول‌های بنیادی خون‌ساز بدن حمله کرده و آن‌ها را از بین می‌برند. این اتفاق، تولید سلول‌های خونی و روند تقسیم‌بندی سلول را سرکوب می‌کند.

داروها و برخی سموم محیطی از دیگر عواملی هستند که می‌توانند باعث کم خونی آپلاستیک شوند. شیمی درمانی و پرتو درمانی که معمولاً برای از بین بردن سلول‌های سرطانی استفاده می‌شوند هم می‌توانند به سلول‌های سالم خونی در مغز استخوان آسیب برسانند. برخی از داروهای آرتروز و آنتی‌بیوتیک‌ها نیز می‌توانند باعث بروز کم خونی آپلاستیک شوند هرچند که شانس ابتلا به این بیماری از طریق داروهای نام‌برده شده بسیار پایین است. قرار گرفتن در معرض آفت‌کش‌ها، حشره‌کش‌ها و برخی ویروس‌ها نیز با کم خونی آپلاستیک ارتباط دارد. گفته می‌شود که کم خونی آپلاستیک به نوعی با بارداری نیز ارتباط دارد و بسیار محدود بوده و پس از زایمان نیز پایان می‌یابد.

در موارد نادر، کم خونی آپلاستیک ارثی خواهد بود و در اثر عوامل ژنتیکی ایجاد می‌شود و در دهه‌ی نخست زندگی فرد خود را نشان می‌دهد. به نوع ارثی کم خونی آپلاستیک «کم خونی فانکونی» می‌گویند.

کم خونی در نوزادان تازه متولد شده

سوخت بدن انسان، توسط جریان خونی که در سیستم گردش خون جاری است، تأمین می‌شود. گلبول‌های قرمز خون یکی از اجزای مهم خون هستند که در واقع علت قرمز بودن رنگ خون نیز هستند. گلبول‌های قرمز حاوی هموگلوبین هستند که وظیفه‌ی اکسیژن رسانی به نقاط مختلف بدن را بر عهده دارد.

گفته می‌شود که اگر در نوزادان مقدار هموگلوبین وریدی مرکزی زیر ۱۳ گرم در دسی‌لیتر یا هموگلوبین مویرگی زیر ۱۴.۵ گرم در دسی‌لیتر باشد، آن‌ها دچار کم خونی می‌شوند. میزان هموگلوبین نوزادان هنگام تولد ۱۷ گرم در دسی‌لیتر است. سطح هموگلوبین خون نوزادان تا هفته‌ی سوم پس از تولد همچنان کاهش می‌یابد تا این‌که به ۱۱ گرم در دسی‌لیتر برسد. این یک روند طبیعی است؛ زیرا نوزاد از محیط کم اکسیژن رحم، به دنیای خارج غنی از اکسیژن وارد شده است. کم خونی در نوزادان به سه دلیل ایجاد می‌شود:

• کم خونی هموراژیک: از دست دادن خون بنا به دلایلی مشخص
• کم خونی همولیتیک: افزایش تخریب گلبول‌های قرمز
• کم خونی هیپوپلاستیک: تولید کم‌تر از حد معمول گلبول‌های قرمز

کم خونی در کودکانی که نارس متولد می‌شوند بسیار رایج است. نوزادانی که به کم خونی مبتلا هستند ممکن است هیچ نشانه‌ای را از خود بروز ندهند؛ اما اگر نوزادان به کم خونی شدید مبتلا باشند، علائم زیر در آن‌ها بروز می‌کند:

• نوزادان دچار رنگ پریدگی پوست می‌شوند.
• به سادگی خسته می‌شوند و از تنگی نفس رنج می‌برند.
• ممکن است همواره تحریک پذیر باشند.
• موقع غذا خوردن گریه می‌کنند و نمی‌توانند چیز زیادی بخورند.
• دامنه توجه آن‌ها کاهش یافته و ممکن است هوشیاری کم‌تری داشته باشند.
• ممکن است دچار زخم زبان شوند.
• ناخن‌های آن‌ها شکننده است.
• ممکن است یک رنگ آبی در سفیدی چشم آن‌ها مشاهده شود.

برای مشخص شدن کم‌خونی در کودکان، باید آزمایش مخصوص آن‌ها صورت بگیرد. اگر کودکی یکی از علائم بالا را دارد دلیل بر این نیست که حتماً به کم خونی مبتلا شده است. تا انجام آزمایش نمی‌توان نظر قطعی داد.

علائم کم خونی

کم خونی نشانه‌های مختلفی دارد که ممکن است برخی از آن‌ها در افراد ظاهر شوند و گاهی هم ممکن است فردی تمام علائم را با هم داشته باشد. به‌طور کلی، علائم رایج کم خونی عبارتند از:

• ضعف، سرگیجه یا خستگی
• احساس کمبود انرژی
• تنگی نفس
• تپش قلب
• سردرد
• وزوز در گوش (شنیدن صدایی در یک یا هر دو گوش که شبیه به زنگ خوردن است)
• تغییر در حس چشایی و احساس درد و سوزش در زبان
• پیکا (تمایل به خوردن چیزهای غیرمعمول مانند گِل، گچ، کاغذ، خاک رس یا یخ)
• ریزش مو
• خشکی ناخن و پوست و احساس خارش در پوست
• مشکل در بلعیدن
• از دست دادن اشتها
• تغییرات ظاهری از جمله رنگ پریدگی، کاهش رنگ صورتی لب‌ها و محل بست ناخن‌ها، زبان صاف، قرمز و متورم، زخم‌های دردناکی به‌نام چیلوز در گوشه‌های دهان، ناخن‌های خشک و قاشقی.

این‌ها همگی علائم رایج کم خونی هستند؛ اما هر نوع از کم خونی، می‌تواند علائم مخصوص به خود را داشته باشد. در ادامه به بررسی علائم انواع مختلف کم خونی می‌پردازیم.

علائم کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B12 و فولات

در افرادی که به کم خونی ناشی از کمبود فولات و ویتامین B12 مبتلا هستند، علاوه بر علائمی که گفته شد، یک‌سری علائم دیگر نیز بروز می‌کنند که تشخیص این نوع از بیماری را ساده‌تر می‌کنند. این علائم عبارتند از:

• رنگ زرد پوست
• زخم و قرمزی و صافی زبان که به آن گلوسیت می‌گویند
• زخم در دهان
• تغییر یا کاهش حس لامسه
• کاهش توانایی احساس درد
• اختلال در بینایی
• تحریک پذیری
• افسردگی
• روان‌پریشی یا به‌هم ریختگی رفتار و افکار
• زوال عقل یا کاهش توانایی‌های ذهنی مانند حافظه، قضاوت و درک
• ضعف عضلانی

علائم کم خونی همولیتیک

کم خونی همولیتیک، به نوعی از کم خونی می‌گویند که در اثر تخریب گلبول‌های قرمز خون ایجاد می‌شود. این کم خونی علائمی مشابه سایر انواع کم خونی دارد؛ اما ممکن است که علاوه بر علائم گفته شده، برخی از علائم زیر نیز خود را نشان دهند:

زردی: این اتفاق باعث زرد شدن سفیدی چشم و تیره شدن ادرار می‌شود. زردی به این دلیل اتفاق می‌افتد که تجزیه و تخریب غیرعادی گلبول‌های قرمز باعث تجمع مایعی به‌نام «بیلی‌روبین» می‌شود که در حالت عادی به‌طور طبیعی در بدن وجود دارد. تجمع غیرعادی این مایع، اغلب منجر به تشکیل بلورهای کوچک (سنگ صفرا) در کیسه‌ی صفرا می‌شود. این اتفاق باعث ایجاد درد شکم و حالت تهوع خواهد شد.

طحال بزرگ شده: طحال عضوی به اندازه‌ی مشت دست است که در شکم (گوشه‌ی بالا سمت چپ) قرار گرفته و به فیلتر کردن باکتری‌ها و ویروس‌های مضر از خون کمک می‌کند. گلبول‌های قرمز تخریب شده تمایل دارند که در طحال جمع شوند و باعث بزرگ‌ شدن اندازه آن می‌شوند.

بحران سلول داسی شکل: این قسمت دردناک ماجرا است. این اتفاق هنگامی رخ می‌دهد که سلول‌های غیرطبیعی خون (به شکل داس هستند) رگ‌های خونی کوچکی که وظیفه تأمین مواد غذایی بافت‌های بدن را بر عهده دارند مسدود می‌کنند. این اتفاق باعث می‌شود که سلول‌های بافت‌ها آسیب ببینند در نتیجه تورم ایجاد می‌شود و تحریک اعصاب باعث بروز دردهای شدید خواهد شد. در بچه‌ها ممکن است تورم دردناک در دست‌ها یا پاها ایجاد شوند. نواحی شایعی که درد در آن‌ها ایجاد می‌شود عبارتند از: دنده‌ها، ستون فقرات، لگن، استخوان سینه، استخوان‌های بلند بازوها و پاها. درد در این نواحی ممکن است به صورت ضربانی یا تیز باشد. دردهای ناشی از این مشکل ممکن است چند دقیقه یا چند هفته طول بکشند. بحران سلول داسی شکل با تغییر دما، کم آبی بدن یا استرس ناگهانی و عفونت‌ها ایجاد می‌شود.

• کودکان مبتلا به کم خونی سلول داسی شکل در معرض خطر عفونت ذات‌الریه، عفونت استخوان، مننژیت یا عفونت مغزی هستند.
• زخم پا نیز ممکن است در مبتلایان به کم خونی داسی شکل دیده شود. زخم‌ها معمولاً نزدیک مچ پا ایجاد می‌شوند. زخم پا اغلب پس از عفونت یا آسیب پوستی ایجاد می‌شود.
• کودکان مبتلا به کم خونی همولیتیک دچار تأخیر یا اختلال در رشد هستند.

علائم کم خونی آپلاستیک

علائم مشخص کم خونی آپلاستیک شامل کم خونی شدید (به دلیل کمبود گلبول‌های قرمز)، عفونت‌ها (به دلیل کمبود گلبول‌های سفید)، خونریزی یا کبودی کنترل نشده (به دلیل کمبود پلاکت خون) است. در برخی موارد، فرد مبتلا بدون علامت است و در طی یک آزمایش خون معمولی این بیماری تشخیص داده می‌شود. کم خونی آپلاستیک به دلیل کاهش سطح گلبول‌های قرمز، فرد را دچار کم خونی شدید می‌کند. کم خونی آپلاستیک همچنین منجر به خونریزی کنترل نشده می‌شود و فرد را بسیار مستعد ابتلا به عفونت می‌کند. خونریزی کنترل نشده ناشی از پلاکت کم است، در حالی که افزایش حساسیت به عفونت‌ها به دلیل کمبود گلبول‌های سفید خون است.

خستگی، سرگیجه، تنگی نفس، ضربان قلب نامنظم، رنگ پریدگی پوست، بثورات پوستی و سردرد، از جمله علائم شایع کم خونی آپلاستیک هستند.

تشخیص کم خونی

کم خونی در بیشتر مواقع ممکن است فقط توسط ویژگی‌های بالینی تشخیص داده شود. برای تأیید تشخیص بیماری معمولاً یک آزمایش خون ساده کافی است. برای تعیین علت اصلی کم خونی، انجام آزمایش تشخیصی لازم است.

بررسی سابقه و آزمایش فیزیکی

تشخیص کم خونی با شرح حال دقیق و معاینه‌ی فیزیکی آغاز می‌شود. پزشک برای تعیین کمبود آهن و کمبود ویتامین B12 یا فولات، از عادات غذایی بیمار پرس و جو می‌کند. پزشکان در مورد داروهایی که بیمار مصرف می‌کند پرسش می‌کنند. به‌عنوان مثال، آسپرین باعث زخم معده می‌شود که ممکن است این خون‌ریزی ادامه یابد و باعث کم خونی شود. پزشکان ممکن است از خانم‌ها در مورد الگوهای قاعدگی و سابقه‌ی خون‌ریزی شدید هم سوال کنند. هر نوع بیماری دیگر یا سابقه خانوادگی کم خونی هم مورد بررسی قرار می‌گیرد.

در این مرحله، معاینه‌ی بدنی هم انجام می‌شود تا بزرگی کبد یا طحال هم بررسی شود. پزشک به جستجوی علائم زردی، بیماری کلیوی یا سرطان هم خواهد پرداخت. کم خونی شدید، ممکن است منجر به نارسایی قلبی شود. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که قلب نمی‌تواند خون را به‌طور مؤثر در بدن پمپاژ کند. برای تشخیص خون‌ریزی در روده، پزشک معاینه‌ی مقعدی را انجام می‌دهد و راست روده را بررسی می‌کند تا ببیند آیا در روده کانون پنهان خون‌ریزی باعث کم خونی می‌شود یا خیر. پزشک برای بررسی خون‌ریزی، ممکن است برای زنانی که پریود شدید یا خون‌ریزی قاعدگی بیش از حد دارند آزمایش لگن را هم انجام دهد. بارداری نیز منجر به کم خونی می‌شود و لازم است که به عنوان علت کم خونی بررسی شود.

تست‌های آزمایشگاهی برای بررسی کم خونی

تشخیص کم خونی شامل آنالیزها و تست‌های آزمایشگاهی زیر است:

• شمارش کامل خون: نمونه‌ی خون گرفته شده از رگ بازو از نظر شمارش خون ارزیابی می‌شود. اگر سطح هموگلوبین کم‌تر از حد طبیعی باشد، کم خونی تشخیص داده می‌شود. ممکن است تعداد گلبول‌های قرمز خون کم‌تر از حد معمول باشد. در مورد کم خونی ناشی از فقر آهن، ممکن است زیر میکروسکوپ گلبول‌های قرمز کوچک‌تر و کم رنگ‌تر از حد معمول باشند. اگر اندازه‌ی گلبول‌های قرمز خون کوچک باشد، گفته می‌شود که فرد به کم خونی میکروسیتیک مبتلا شده است.
• انبارهای فریتین: فریتین پروتئینی است که آهن را در خود ذخیره می‌کند. اگر سطح فریتین خون پایین باشد، نشان دهنده‌ی سطح پایین آهن ذخیره شده در بدن است. این آزمایش به تشخیص کم خونی ناشی از فقر آهن کمک می‌کند.
• آزمایش تشخیصی خون: این آزمایش شامل بررسی متوسط حجم سلول و میزان توزیع گلبول‌های قرمز خون است.
• آزمایش شمارش رتیکولوسیت: این آزمایش شامل اندازه‌گیری گلبول‌های قرمز جوان است. این آزمایش نشان می‌دهد که آیا تولید گلبول‌های قرمز در سطح طبیعی است یا خیر.
• آزمایش تعیین سطح ویتامین B12 و فولات در خون: انجام این آزمایش به ما کمک می‌کند تا ببینیم آیا علت کم خونی به دلیل پایین بودن سطح ویتامین B12 و فولات است یا خیر.
• تجزیه و تحلیل مغز استخوان: این آزمایش به منظور شناسایی گلبول‌های قرمز نارس انجام می‌شود؛ زیرا این گلبول‌ها در کم خونی آپلاستیک و سرطان خون دیده می‌شوند. کمبود آهن در مغز استخوان نیز منجر به کم خونی ناشی از فقر آهن خواهد شد. آزمایش مغز استخوان با فرو کردن یک سوزن توخالی به مغز استخوان سینه یا استخوان ران و برداشت مقدار کمی از مغز استخوان انجام می‌شود. سپس نمونه‌ی به‌دست آمده را روی لام شیشه‌ای قرار می‌دهند و با رنگ‌های مخصوص رنگ آمیزی می‌کنند و زیر میکروسکوپ آن را بررسی می‌کنند.
• آزمایش بررسی ظرفیت اتصال آهن: ظرفیت پایین اتصال آهن نشان دهنده‌ی کم خونی ناشی از فقر آهن است.
• آزمایشات ژنتیکی و الکتروفورز: در زنان نژاد آفریقایی، مدیترانه‌ای یا جنوب شرقی آسیا، کم خونی خفیف که به درمان با آهن پاسخ نمی‌دهد ممکن است به دلیل ویژگی تالاسمی مینور یا سلول داسی شکل باشد. این موارد را می‌توان با آزمایشات ژنتیکی و الکتروفورز خون تشخیص داد. الکتروفورز هموگلوبین انواع مختلف هموگلوبین‌های غیر طبیعی را در خون شناسایی می‌کند. برای تشخیص کم خونی ناشی از سلول داسی شکل، تالاسمی‌ها و سایر اشکال کم خونی ارثی از این آزمایش‌ها استفاده می‌شود.
• ارزیابی کامل: این آزمایش برای ارزیابی کانون‌های پنهان برای خون‌ریزی در شکم یا روده‌ها عملکرد کبد و کلیه انجام می‌شود. برای بررسی این‌که آیا کم خونی به دلیل بیماری مزمن کبدی یا کلیوی است، انجام ارزیابی کامل ضروری است.

تشخیص کم خونی در نوزادان

هنگامی که نوزاد از نظر جسمی معاینه و مشخص شد که علائم بیماری را نشان می‌دهد، تعدادی آزمایش خون برای بررسی کم خونی در وی وجود دارد. این آزمایش‌ها شامل هماتوکریت، فریتین سرم، آهن سرم و بررسی ظرفیت اتصال آهن (TIBC) است. اساساً شمارش هموگلوبین اولین ابزار تشخیص کم خونی در نوزادان محسوب می شود؛ اما پزشک همچنین شاخص‌های RBC و تعداد رتیکولوسیت‌ها را بررسی می‌کند.

اگر کم خونی ناشی از خون‌ریزی یا از دست دادن مداوم خون باشد، ممکن است آزمایش کلیهوئر-بتکه (Kleihauer-Betke) روی خون مادر برای بررسی خون‌ریزی جنینی انجام شود. پزشک ممکن است برای بررسی خون‌ریزی ریوی رادیوگرافی قفسه سینه (CXR) انجام دهد. سونوگرافی ممکن است برای بررسی سایر احتمالات خون‌ریزی داخلی انجام شود. آزمایش‌های اسمیر خون نیز ممکن است برای تشخیص وضعیت عادی انجام شود.

درمان کم خونی

درمان کم خونی مستلزم درمان وضعیت هموگلوبین پایین و گلبول‌های قرمز در خون و همچنین شناسایی و درمان روند بیماری‌هایی است که منجر به کم خونی شده‌اند. تا زمانی که علت اصلی کم خونی که ممکن است از دست دادن مداوم خون، کم خونی همولیتیک، کمبود آهن یا افزایش تقاضا مانند بارداری ارزیابی و کنترل نشود، درمان ناقص بوده و انجام آن امکان‌پذیر نیست.

درمان کم خونی نیز به نوع کم خونی بستگی دارد و نمی‌توان از یک روش درمانی برای همه‌ی اشکال این بیماری استفاده کرد.

درمان کم خونی ناشی از کمبود آهن

اگر پزشک تشخیص دهد که کم خونی شما ناشی از کمبود آهن است، باید سعی کنید که غذاهای سرشار از آهن مصرف کنید. در این مرحله، پزشک ممکن است یکسری مکمل آهن به شما معرفی کند که باید آن‌ها را نیز مصرف کنید. معمولاً پزشک زمانی این مکمل‌ها را پیشنهاد می‌کند که تشخیص دهد سطح آهن بدن شما بیش از اندازه پایین است و رژیم غذایی به تنهایی کفایت نمی‌کند. بیشترین مکمل تجویز شده سولفات آهن است که دو یا سه بار در روز به‌صورت قرص مصرف می‌شود. آهن خوراکی با عوارض جانبی زیادی همراه است که شامل تهوع، استفراغ، درد شکم، سوزش معده، یبوست، اسهال، مدفوع سیاه، سیاه شدن دندان‌ها، لثه‌ها و زبان است. مصرف سولفات آهن همراه با غذا یا اندکی پس از غذا به کاهش عوارض جانبی کمک می‌کند. گزینه دیگر گلوکونات آهن است.

البته اگر کودک شما به کم خونی ناشی از کمبود آهن دچار شده، لازم نیست که نگران عوارض جانبی مکمل‌های آهن باشید؛ زیرا محصولاتی نیز وجود دارند که هیچ یک از عوارض‌ جانبی را ندارند و اثرگذاری آن‌ها نیز بیشتر است. از جمله این مکمل‌ها، می‌توان به قطره آهن نانولیپوزومال لیپیفر، شربت آهن نانولیپوزومال لیپیفر و قطره آهن نانولیپوزومال لیپیفر فورت اشاره کرد. تمامی این مکمل‌ها به وسیله‌ی فناوری نانولیپوزومال تولید شده‌اند و این یعنی آهن المنتال، در لیپوزوم‌هایی در مقیاس نانو قرار گرفته‌اند که به‌طور مستقیم و به سادگی جذب سلول‌ها می‌شوند و به دستگاه گوارش راه نمی‌یابند و باعث بروز عوارض جانبی در کودکان نمی‌شوند. همچنین این مکمل‌ها باعث سیاه شدن دندان نشده و آسیبی به سیستم گوارشی نمی‌زنند. قطره آهن نانولیپوزومال لیپیفر فورت برای نوزادان ۶ ماهه تا ۲ ساله تجویز می‌شود؛ اما قطره آهن نانولیپوزومال لیپیفر و شربت آهن نانولیپوزومال لیپیفر را می‌توان برای کودکان ۲ تا ۱۲ ساله استفاده کرد.

کمبود آهن بدن را نیز می‌توان با رژیم غذایی غنی از آهن جبران کرد. برخی از غذاهایی که منبع آهن هستند عبارتند از:

• گوشت قرمز (به خصوص گوشت گاو)
• گیاهانی با برگ‌های سبز تیره، مانند اسفناج و کلم پیچ
• میوه‌های خشک، مانند کشمش و برگ قیسی
• غذاهای دریایی
• غذاهای غنی شده با آهن
• دانه‌های خوراکی و آجیل
• گوشت ارگان‌های داخلی بدن به خصوص جگر گوسفند و گوساله

در کنار مصرف این غذاها، باید بدانید که مصرف ویتامین C می‌تواند به شما در جذب هرچه بیشتر آهن کمک کند. سعی کنید که از غذاها و میوه‌های حاوی ویتامین C‌ بیشتر استفاده کنید. همچنین در طول دوره‌ی درمانی خود، باید از مصرف یکسری خوراکی‌ها مانند چای، قهوه، غذاهایی که دارای مقادیر زیادی کلسیم هستند (لبنیات و غذاهای غنی شده با کلسیم) نیز پرهیز کنید؛ زیرا مصرف مقادیر زیادی از این خوراکی‌ها باعث می‌شود بدن شما نتواند آهن جذب کند.

درمان کم خونی ناشی از کمبود ویتامین B12 و فولات

با تزریق منظم ویتامین B12 می‌توان این مشکل را درمان کرد. این ویتامین به شکل ماده‌ای که با نام «هیدروکسوکوبالامین» شناخته می‌شود به مدت دو هفته در روزهای متناوب به بدن تزریق خواهد شد. اگر رژیم غذایی شما فاقد ویتامین B12 باشد، ممکن است پزشک برای شما قرص نیز تجویز کند. گوشت، شیر، تخم مرغ و ماهی قزل آلا از جمله منابع غنی ویتامین B12 هستند. افراد گیاه‌خوار نیز ممکن است به قرص یا غلات غنی شده با ویتامین B12 یا محصولات سویا نیاز داشته باشند.

برای کم خونی ناشی از کمبود فولات، قرص‌های اسید فولیک روزانه تجویز می‌شود. قرص اسید فولیک معمولاً همراه با مکمل‌های ویتامین B12 تجویز می‌شود. دلیل این امر آن است که درمان اسید فولیک گاهی اوقات می‌تواند علائم پوششی بر کمبود ویتامین B12 را بهبود بخشد. اگر کمبود ویتامین B12 در این مرحله شناسایی و درمان نشود، ممکن است به دلیل کمبود ویتامین B12 به مغز، اعصاب و نخاع آسیب جدی وارد شود. فولات در کلم بروکلی، کلم سبز، جوانه گندم، حبوبات، مغزها، سبزیجات برگ سبز و غیره یافت می‌شود.

درمان کم خونی آپلاستیک

برای مدیریت کم خونی آپلاستیک، باید علت اصلی آن را از بین برد. کم خونی آپلاستیک با داروهای سرکوب کننده‌ی سیستم ایمنی بدن، انتقال خون یا پیوند مغز استخوان قابل درمان است.

انتقال خون

تزریق پلاکت به کاهش خطر خون‌ریزی کمک می‌کند و به همین دلیل این کار را در نخستین مرحله انجام می‌دهند. انتقال گلبول‌های قرمز خون به کاهش خستگی و رفع تنگی نفس مرتبط با کم خونی آپلاستیک کمک می‌کند. انتقال گلبول‌های سفید نیز به سلول‌های ضدعفونی کمک می‌کند؛ زیرا سیستم ایمنی بدن این افراد به دلیل عدم توانایی بدن در تولید گلبول‌های سفید، عملکرد خود را از دست داده است. این کار باعث تسکین موقت شده و به‌ندرت باعث بهبودی طولانی مدت می‌شود. اگرچه انتقال خون معمولاً بی‌خطر است؛ اما بیماران ممکن است تب، عفونت یا واکنش‌های آلرژیک را تجربه کنند.

پیوند مغز استخوان

در پیوند مغز استخوان، مغز استخوان فرد مبتلا به کم خونی آپلاستیک با اشعه یا دارو تخریب می‌شود و مغز استخوان از طرف اهدا کننده‌ی سازگار جایگزین می‌شود. اهدا کنندگان معمولاً اعضای خانواده مانند خواهر و برادر هستند. میزان موفقیت پیوند مغز استخوان در بیماران زیر ۴۰ سال بسیار بالاست؛ اما در بیمارانی که سن آن‌ها بالای ۴۰ سال است میزان موفقیت پیوند مغز استخوان به شکل چشمگیری کاهش می‌یابد. پیوند مغز استخوان می‌تواند درمانی دائمی برای کم خونی آپلاستیک باشد و بازگشت بیماری به‌ندرت رخ می‌دهد. با این حال، احتمال ریزش مو و عقیم شدن فرد دریافت کننده وجود خواهد داشت. در این روش، عوارض جدی ایمنی و عفونی نیز ممکن است رخ دهند.

داروهایی که سیستم ایمنی را سرکوب می‌کنند

یکی از روش‌های درمانی کم خونی آپلاستیک، پیوند سلول‌های بنیادی خون‌ساز است. این روش به دلیل بالا رفتن سن، بیماری‌های همراه یا کمبود اهدا کننده‌ی مناسب، برای بسیاری از بیماران خاص مناسب نیست. در چنین بیمارانی از داروهای سرکوب کننده‌ی سیستم ایمنی بدن مانند سیکلوسپورین و آنتی-تیموسیت گلوبولین برای درمان کم خونی آپلاستیک استفاده می‌شود. دارو درمانی می‌تواند به بازیابی سلول‌های خونی کمک کند؛ اما نمی‌تواند یک درمان قطعی باشد و تقریباً در نیمی از بیماران، بیماری مجدداً عود می‌کند و در برخی از بیماران نیز ممکن است منجر به سایر اختلالات خون‌سازی یا سرطان شود. عوارض جانبی مربوط به داروهای سرکوب کننده‌ی سیستم ایمنی بدن شامل فشار خون بالا، تب و مشکلات کلیوی است.

درمان کم خونی ناشی از سلول داسی شکل

بیمارانی که به کم خونی ناشی از سلول داسی شکل مبتلا هستند، به رژیم غذایی سالم، مکمل‌های فولیک اسید، ویتامین D و زینک نیاز دارند و باید از عواملی که باعث تحریک این بحران می‌شوند دوری کنند. برخی از این عوامل عبارتند از: سیگار کشیدن، مصرف الکل، فشار بیش از حد بر بدن، دمای خیلی سرد یا خیلی گرم و لباس‌های تنگ.

هنوز درمانی قطعی برای کم خونی ناشی از سلول داسی شکل وجود ندارد و این مشکل خود به خود رفع می‌شود؛ اما می‌توان از شدت این بحران کاست. افرادی که به این نوع خاص از کم خونی مبتلا هستند برای جلوگیری از عفونت حتماً به واکسیناسیون کامل علیه آنفولانزا، مننژیت پنوموکوک، هپاتیت B و سایر بیماری‌ها نیاز دارند.

درمان کم خونی ناشی از عفونت

کم خونی ناشی از عفونت معمولاً با درمان عفونت بهبود می‌یابد. این نوع خاص از کم خونی در نوزادان تازه متولد شده با عفونت‌ شدید سپسیس دیده می‌شود.

درمان بزرگ شدن طحال

در برخی از اشکال کم خونی همولیتیک، ممکن است طحال بزرگ شده باشد. برای جلوگیری از خارج شدن سریع گلبول‌های قرمز از گردش خون یا تخریب آن‌ها، طحال ممکن است با جراحی برداشته شود.

درمان کم خونی در دوران بارداری

اگر غلظت هموگلوبین کم‌تر از ۹ گرم در دسی‌لیتر باشد، کم خونی در بارداری تشخیص داده می‌شود. کم خونی در دوران بارداری با دوز خوراکی ۶۰ تا ۱۲۰ میلی‌گرم آهن در روز کنترل می‌شود. سپس بیمار ۴ هفته پس از مصرف آهن مجدداً ارزیابی خواهد شد.

پیشگیری از کم خونی

اگر تا ۴ الی ۶ ماه پس از تولد، فقط شیر مادر به نوزاد داده شود (بدون مایعات اضافی مانند شیرخشک، آب یا غذا) می‌توان از بروز کم خونی جلوگیری کرد. وقتی که نوزاد را از شیر می‌گیرید و غذای جامد به او می‌دهید باید منبع اضافی آهن (تقریباً یک میلی‌گرم در هر کیلوگرم در هر روز) به غذاهای مکمل اضافه شود. اگر کودک از شیر مادر تغذیه نمی‌کند، فقط یک فرمول غنی از آهن به‌عنوان جایگزین شیر مادر توصیه می‌شود. کودکانی که از شیر مادر استفاده می‌کنند؛ اما در رژیم غذایی آن‌ها کبود آهن وجود دارد، باید ۱ میلی‌گرم در هر کیلوگرم در روز قطره آهن مصرف کنند و این آهن نباید به سایر غذاها اضافه شود.

از آن‌جایی که شیر جذب آهن از روده را مختل می‌کند، پیشنهاد می‌شود که کودکان ۱ تا ۵ ساله روزانه بیشتر از ۷۰۰ میلی‌لیتر شیر گاو، شیر بز یا شیر سویا مصرف نکنند. غذاهای غنی از ویتامین C (به عنوان مثال میوه‌ها، سبزیجات و آب میوه) برای افزایش جذب آهن در نوزادان بزرگ‌تر از شش ماه توصیه می‌شود.

دختران و زنان برای جلوگیری از ابتلا به کم خونی باید یک رژیم غذایی غنی از آهن را انتخاب کنند. تمام دختران نوجوان و زنان غیر باردار باید هر ۵ تا ۱۰ سال یکبار تا زمان یائسگی غربال‌گری شوند. در دوران بارداری، زنان برای جلوگیری از کمبود آهن باید ۳۰ میلی‌گرم در روز (البته بستگی به تجویز پزشک دارد) مکمل آهن مصرف کنند. زنان باردار باید ترغیب شوند که از غذاهای غنی از آهن و غذاهایی که جذب آهن را افزایش می‌دهند استفاده کنند.