شستشوی چشم: مزایا، روش انجام و هر آنچه که باید بدانید

شستشوی چشم یکی از کارهایی است که ما باید به‌طور مرتب انجام دهیم تا از چشمان خود محافظت کرده و آن‌ها را سالم نگه داریم.

چشم، یکی از اعضای حیاتی و بسیار مهم بدن است که بدون آن تقریباً زندگی غیرممکن می‌شود. محافظت از این عضو بسیار مهم، نیازمند یک‌سری اقدامات ساده است که اگر بتوانیم آن‌ها را به‌طور مرتب انجام دهیم، خطر ابتلا به بیماری‌های چشمی را کاهش می‌دهیم. گاهی اوقات پس از یک روز طولانی، چشم‌های ما قرمز می‌شوند یا پیش آمده که به دلیل تماس دستان کثیف با چشم، به عفونت چشمی مبتلا می‌شویم. شستشوی چشم، اولین و مهم‌ترین کاری است که برای مقابله با این اوضاع انجام می‌دهیم و اگر سعی کنیم در طول روز برای شستشوی چشم خود وقت بگذاریم، می‌توانیم از تکرار بیماری‌های چشمی جلوگیری کنیم.

بیماری‌های چشمی معمولاً در لایه‌های بیرونی و پلک‌ها رخ می‌دهند؛ بنابراین اگر عمل شستشوی چشم را انجام دهیم، از آسیب رسیدن به اعماق چشم جلوگیری می‌کنیم. در این مقاله قصد داریم انواع بیماری‌های چشمی را با هم بررسی کنیم و چند روش ساده و خانگی را برای شستشوی چشم به شما معرفی کنیم که قطعاً مفید واقع خواهند شد؛ با کیمازی مگ همراه باشید.

بسیاری از مردم بر این باور هستند که اگر چربی یا ذرات شوره روی مژه‌ها و پلک‌ها مشاهده نشوند یعنی پلک‌ها تمیز هستند؛ اما این‌گونه نیست. بسیاری از بیماری‌های چشمی تا حدی توسط باکتری‌های موجود روی پلک ایجاد می‌شوند. به همین دلیل، چشم‌ پزشکان توصیه می‌کنند که افراد حتماً به بهداشت چشمان خود اهمیت داده و پلک‌ها را تمیز نگه دارند. شستشوی چشم می‌تواند با عفونت‌های چشمی و ورود اتفاقی ذرات یا مواد شیمیایی خطرناک به چشم مقابله کند. بسیاری از افرادی که از لنزهای تماسی یا عینک طبی استفاده می‌کنند، معمولاً دچار خشکی و قرمزی چشم یا حتی درد چشم می‌شوند. شستشوی چشم می‌تواند تمامی این مشکلات را برطرف کرده و به نوعی خستگی چشم را برطرف کند.

پلک‌ها، از چشمان در برابر ورود اجسام خارجی محافظت کرده و همچنین با مسدود کردن نور، به ما این امکان را می‌دهند تا بتوانیم راحت بخوابیم. علاوه بر این، پلک‌ها به مرطوب نگه داشتن قرنیه کمک می‌کنند. هرگاه که چشمان خود را می‌بندید، پلک‌ها به پخش شدن فیلم اشکی کمک می‌کنند و از خشک شدن چشم جلوگیری به عمل می‌آورند. فیلم اشکی، یک لایه‌ی نازک و منحصربه‌فرد با ضخامت تقریبی ۳ میکرومتر و حجم ۳ میکرولیتر است که سطوح مخاط خارجی چشم را می‌پوشاند. به این ترتیب، رابط سطح چشم با محیط محسوب می‌شود. پوست پلک، نازک‌ترین پوست بدن است که از لایه‌های پیچیده‌ی عضله، رباط‌ها، اعصاب، رگ‌های خونی و چربی ساخته شده است. این سیستم پیچیده اگر همواره در معرض عناصر بیرونی قرار بگیرد، در برابر تعدادی از شرایط آسیب‌پذیر خواهد شد. اگر ما به این عضو پیچیده رسیدگی نکنیم و عمل شستشوی چشم را انجام ندهیم، در معرض بیماری‌های متعددی قرار می‌گیریم که در ادامه با برخی از آن‌ها آشنا خواهیم شد.

سندروم خشکی چشم

خشکی چشم زمانی رخ می‌دهد که اشک کافی برای تغذیه و مرطوب کردن چشم وجود ندارد. اشک برای حفظ سلامت سطح خارجی چشم و ایجاد دید واضح مورد نیاز است و مقدار آن باید کافی باشد. خشکی چشم از مشکلات شایع دوران سالمندی است. با هربار پلک زدن، اشک در سطح خارجی چشم یعنی قرنیه پخش می‌شود و ترکیبات خارجی زائد را از سطح چشم خارج کرده و آن را تمیز و نرم نگه می‌دارد. اشک اضافی در چشم وارد مجاری کوچکی می‌شود که در گوشه داخلی پلک قرار گرفته‌اند و سپس به پشت بینی تخلیه می‌شود. خشکی چشم زمانی ایجاد می‌شود که تعادل بین تولید اشک و تخلیه آن بر هم می‌خورد. عوامل موثريوجود دارند در ایجاد خشکی چشم دخیل هستند، در ادامه به برخی از آنان اشاره می‌کنیم.

اشک ناکافی

اشک توسط غددی که در اطراف پلک‌ها قرار گرفته‌اند تولید می‌شود. تولید اشک با افزایش سن، بروز انواعی از بیماری‌ها یا در نتیجه عوارض جانبی برخی داروها کاهش می‌یابد. شرایط محیطی مانند آب و هوای خشک یا وزش باد با افزایش تبخیر اشک از حجم آن می‌کاهند. زمانی که تولید اشک طبیعی کم می‌شود یا تبخیر آن سریع‌تر صورت می‌گیرد علائم خشکی چشم بروز می‌کند.

کاهش کیفیت اشک

اشک از سه لایه تشکیل شده است: چربی، آب و موکوس. هر بخشی از اشک برای محافظت و تغذیه سطح خارجی چشم مورد نیاز است. لایه چربی به پیشگیری از تبخیر آب کمک می‌کند. لایه موسینی (لایه پروتئینی) اشک را به‌طور یکنواخت در سطح چشم پخش می‌کند. اگر اشک به دلیل کمبود هر یک از لایه‌های اشکی به‌سرعت تبخیر شود یا به طور یکنواخت در سطح قرنیه پخش نشود علائم خشکی چشم پدیدار می‌شود.

چشم صورتی

چشم صورتی یا التهاب ملتحمه، عفونت یا تورم غشای خارجی کره چشم است. در این بیماری، عروق خونی ملتحمه (غشای نازکی که که بخش خارجی چشم را می‌پوشاند) ملتهب می‌شود. این پدیده موجب تغییر رنگ ملتحمه از سفید به صورتی می‌گردد. چشم صورتی در کودکان بسیار شایع و مسری است و می‌تواند به‌سرعت از کودکی به کودک دیگر (در مدرسه، مهد کودک و …) منتقل شود. با وجود این، چشم صورتی به‌ندرت به بینایی آسیب می‌زند و اگر به‌سرعت درمان شود، پس از درمان عارضه طولانی مدت نخواهد داشت.

عوامل ایجاد چشم صورتی

• ویروس‌ها شامل انواعی که عامل سرماخوردگی هستند.
• باکتری
• عوامل محرک مانند شامپوها، گرد و خاک، دود سیگار و کلر استخر
• واکنش به قطره‌های چشمی
• واکنش آلرژیک به گرده گیاهان، گرد و خاک یا دود سیگار یا آلرژی به لنزهای تماسی
• قارچ، آمیب و انگل‌ها

انواع چشم صورتی

سویه‌های ویروسی: از انواع بسیار شایع و مسری هستند. این نوع از بیماری از یک چشم و با ریزش زیاد اشک و ترشحات چشمی آغاز می‌شود. پس از چند روز، چشم دیگر هم درگیر می‌شود. ممکن است یک غده لنفاوی متورم در جلوی گوش یا زیر استخوان فک خود احساس کنید.

سویه‌های باکتریایی: معمولاً یک چشم را درگیر می‌کنند؛ اما در هر دو چشم نیز دیده می‌شوند. علاوه بر علائم چشمی، فرد بیمار دچار خارش و آبریزش بینی می‌شود.

انواع آلرژیک: موجب ریزش اشک، خارش و قرمزی هر دو چشم می‌شوند. ممکن است فرد بیمار دچار خارش و آبریزش بینی شود.

بیماری افتالمی نئوناتروم: این بیماری چشمی نوزادان، نوع شدیدی از التهاب ملتحمه است که فقط نوزادان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. این بیماری اغلب به دلیل باکتری‌های خطرناک ایجاد می‌شود و برای جلوگیری از آسیب دائمی چشم یا نابینایی باید سریعاً درمان شود.

ورم ملتحمه پاپیلاری غول پیکر (GPC): به دلیل استفاده طولانی مدت از لنزهای تماسی یا چشم مصنوعی اتفاق می‌افتد. پزشکان بر این باور هستند که این بیماری به‌دلیل واکنش آلرژیک به ابزار غیرطبیعی در چشم رخ می‌دهد.

شالازیون

شالازیون نام یک بیماری چشمی است که عموماً آن را با گل مژه اشتباه می‌گیرند؛ اما آن‌ها تفاوت دارند. شالازیون، یک توده‌ی چربی یا کیست است که در پلک به آهستگی رشد می‌کند. شالازیون معمولاً در پلک بالایی چشم رشد می‌کند و در بسیاری از موارد، دردناک نیست و درمان آن هم طولی نمی‌کشد. اگر غدد میبومین که در لبه‌ی پلک قرار گرفته‌اند مسدود شوند یا عفونت کنند، شالازیون ایجاد می‌شود. این غدد نوعی چربی تولید می‌کنند که سطح چشم را روان می‌کند. در مراحل اولیه‌، شالازیون در ناحیه‌ای از پلک که عفونت کرده و غده میبومین مسدود شده است، به شکل یک برآمدگی قرمز و کوچک نمایان می‌شود. پس از گذشت چند روز، عفونت گسترش می‌یابد و شالازیون کوچک، به یک توده‌ی بزرگ‌تر اما بدون درد تبدیل می‌شود. یک شالازیون می‌تواند در پلک بالایی یا پایینی چشم ظاهر شود؛ اما همان‌طوری که پیش‌تر نیز گفته شد، امکان توسعه‌ی شالازیون در پلک بالایی بیشتر است. معمولاً شالازیون بدون درد است؛ اما می‌تواند موجب تحریک و اشک آلود شدن چشم شود. اگر شالازیون بزرگ‌تر از حد معمول باشد، روی چشم فشار می‌آورد و موجب تاری دید می‌شود.

شالازیون معمولاً در افرادی ظاهر می‌شود که بیماری عفونی زمینه‌ای خاصی داشته باشند که روی پوست و چشم نیز اثرگذار باشد. برخی از این شرایط خاص عبارتند از:

• بلفاریت مزمن
• آکنه روزاسه
• درماتیت سبورئیک (سبوره‌ای)

در موارد نادر، ابتلا به ورم ملتحمه از نوع ویروسی نیز می‌تواند موجب توسعه‌ی شالازیون در پلک‌ها شود. احتمال توسعه‌ی شالازیون و گل مژه در افرادی که پیش‌تر نیز آن‌ها را تجربه کرده‌اند بیش از سایرین بوده و این افراد در آینده باز هم شاهد توسعه‌ی شالازیون و گل مژه در چشم خود خواهند بود. دیگر فاکتورهای ریسک شالازیون عبارتند از:

• عفونت‌های ویروسی
• بیماری سل
• سرطان پوست
• دیابت

بلفاریت

به‌طور کلی به التهاب پلک‌ها بلفاریت می‌گویند. بلفاریت معمولاً هر دو چشم را درگیر می‌کند و در لبه‌ی پلک‌ها خود را نشان می‌دهد. بلفاریت هنگامی اتفاق می‌افتد که غدد چربی ریز که در نزدیکی پایه مژه‌ها هستند مسدود شده و باعث تحریک و قرمزی پلک می‌شوند. چندین بیماری و عوامل مختلف می‌توانند باعث وقوع بلفاریت شوند. بلفاریت یک بیماری مزمن بوده و درمان آن‌ هم تقریباً دشوار است. بلفاریت می‌تواند باعث ایجاد حالت ناخوشایندی در بیمار شود؛ اما معمولاً آسیبی به بینایی افراد نمی‌زند و مسری هم نیست.

بلفاریت را می‌توان از نظر ساختاری به دو نوع به بلفاریت قدامی و خلفی تقسیم کرد. بلفاریت قدامی به التهابی متمرکز در اطراف پوست، مژه‌ها و فولیکول‌های مژه می‌گویند؛ در حالی‌که نوع خلفی شامل دهانه‌های غدد میبومین، غدد میبومین، صفحه تارسال (صفحه نگهدارنده) و محل اتصال بلفارو-ملتحمه است. بلفاریت قدامی معمولاً بیشتر به انواع استافیلوکوک و سبوره تقسیم می‌شود. بلفاریت با سایر بیماری‌ها ویژگی‌های مشترکی دارد یا اصطلاحاً با آن‌ها هم‌پوشانی دارد و همین موضوع باعث می‌شود تا با آن‌ها اشتباه گرفته شود یا هم‌زمان با آن‌ها رخ دهد. بلفاریت معمولاً با بیماری‌های سیستمیک مانند روزاسه، اتوپی، دراماتیت سبوره‌ای و همچنین بیماری‌های چشمی مانند سندروم خشکی چشم، شالازیون، تریشیاز، اکتروپیون، انتروپیون، التهاب ملتحمه و کراتیت (التهاب قرنیه) هم‌پوشانی دارد. پاتوفیزیولوژی بلفاریت غالباً شامل استعمار باکتریایی در پلک‌ها می‌شود. این امر باعث حمله‌ی مستقیم میکروبی به بافت‌ها شده و به سیستم ایمنی بدن نیز آسیب می‌زند و به واسطه‌ی تولید سموم باکتریایی، آنزیم‌ها و مواد زائد موجب آسیب به نواحی اطراف چشم می‌شود. اگر فرد پیش‌تر به دراماتیت سبوره‌ای مبتلا باشد یا به اختلال غدد میبومین دچار شده باشد، استعمار میکروبی بیشتر خواهد بود.

دلایل بیماری

دلایل مختلفی برای بروز بیماری بلفاریت عنوان شده‌اند که عبارتند از:

• عفونت باکتریایی پلک
• اختلال در عملکرد غده میبومین
• خشکی چشم
• عفونت قارچی پلک
• شپش مژه
• درماتیت سبوره‌ای

علائم بلفاریت

التهاب پلک به‌سادگی قابل تشخیص است؛ زیرا باعث ایجاد درد در نواحی پلک‌ها شده و می‌تواند در بینایی افراد اختلال ایجاد کند. به‌ هر حال این بیماری نیز همچون سایر بیماری‌های شناخته شده دارای علائمی است که برخی از رایج‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• خارش پلک‌ها
• متورم شدن پلک‌ها
• پلک‌های قرمز یا ملتهب
• احساس سوزش در چشم
• پلک‌های چرب
• احساسی شبیه به این‌که چیزی در چشم است
• چشمان قرمز
• چشمان خیس
• پوسته‌ پوسته شدن نواحی اطراف مژه‌ها یا چشم
• حساسیت به نور

گل مژه

گل مژه، یک برآمدگی قرمز رنگ است که در قسمت خارجی پلک شکل می‌گیرد. در پلک و به‌ویژه در اطراف مژه تعداد زیادی غدد بسیار کوچک چربی وجود دارد. پوست مرده، گرد و خاک یا چربی چشم می‌تواند خروجی مجاری غدد چربی را مسدود کند. زمانی که این مجاری مسدود می‌شوند، باکتری‌ها درون مجاری رشد کرده و گل مژه ایجاد می‌شود.

علائم:

• تورم و درد
• افزایش تولید و ترشح اشک
• تشکیل پوسته در اطراف پلک
• درد و خارش

اگر برآمدگی تشکیل شده دردناک نباشد احتمالاً به شالازیون مبتلا هستید. درمان شالازیون و گل مژه مشابه یکدیگر است اما ممکن است طول دوره درمان شالازیون بیشتر باشد.

درمان خانگی تمام بیماری‌های گفته شده مشابه یکدیگر است. برای آن‌که بتوانید این بیماری‌ها را در خانه درمان کنید یا از علائم آن بکاهید، می‌توانید کارهای زیر را انجام دهید. در نظر داشته باشید که این‌ها فقط درمان خانگی و اقدامات اولیه هستند و شما می‌بایست برای درمان دائمی این بیماری‌ها به چشم پزشک مراجعه کنید.

کمپرس گرم

قرار دادن کمپرس گرم روی چشم آلوده شده، باعث نرم شدن چربی سختی که راه غدد میبومین را مسدود کرده می‌شود. این کار به باز شدن منافذ کمک کرده و کارایی غدد را بالا می‌برد، ‌به همین دلیل از تحریک چشم آلوده شده نیز می‌کاهد. برای ساختن یک کمپرس گرم کارهای زیر را انجام دهید:

• یک پارچه یا پنبه نخی نرم و تمیز را در یک کاسه آب گرم خیس کنید.
• آب پارچه را بگیرید و اشک چشم را با دستمال دیگری پاک کنید.
• پارچه یا پنبه‌ را به مدت ۱۰ الی ۱۵ دقیقه روی پلک خود قرار دهید.
• به خیس کردن کمپرس ادامه دهید و آن را گرم نگه دارید.
• در طول روز چندبار این کار را تکرار کنید تا تورم کاهش یابد.

ماساژ آرام

در طول روز چندین بار به‌صورت خیلی آرام پلک چشم خود را ماساژ دهید. این کار به تخلیه‌ی مؤثر مجاری چربی کمک می‌کند. توجه داشته باشید که پیش از ماساژ دادن چشم‌ها، دست‌های خود را شسته یا ضدعفونی کنید. اگر التهاب تخلیه شد و تورم آن فروکش کرد با دستان آلوده آن را لمس نکنید.

استفاده از محصولات مرتبط

برخی محصولات پزشکی و درمانی هستند که تهیه‌ی آن‌ها نیازی به نسخه‌ی پزشک ندارد؛ اما می‌توانند به درمان شالازیون، گل مژه یا دیگر بیماری‌های چشمی کمک کنند. این محصولات می‌توانند باعث کاهش تحریک شده، از عفونت جلوگیری کنند و روند بهبودی را سرعت ببخشند. از جمله‌ی این محصولات می‌توان به فوم‌های شستشوی چشم، پمادهای مخصوص، شامپوهای شستشوی چشم و پدهای چشمی پزشکی اشاره کرد. دکتر داروساز می‌تواند جهت تهیه‌ی دیگر محصولات مرتبط نیز به شما مشاوره دهد. در نظر داشته باشید تا زمانی که بیماری‌های چشمی به‌طور کامل درمان نشده‌اند، لنزهای چشمی استفاده نکنید و آرایش چشم انجام ندهید.

یکی دیگر از دلایل شستن چشم، آرایش چشمی به‌خصوص در بانوان است. لوازم آرایشی معمولاً از موادی ساخته می‌شوند که لبه‌ی پلک توانایی تحمل آن‌ها را برای مدت زمان طولانی نداشته و به این ترتیب دچار آسیب دیدگی می‌شود. آرایش چشم به‌خصوص خط چشم، باید به‌صورت روزانه شسته شود تا به چشم افراد آسیبی وارد نکند. از این رو لازم است که هر شب پیش از رفتن به رخت خواب، حتماً آرایش چشم را بشویید. شستن آرایش چشم نیز به کمک یکسری روش‌ها و وسایل انجام می‌پذیرد که در ادامه به بررسی آن‌ها می‌پردازیم.

شستشوی چشم

نحوه‌ی شستن چشم به نوع مشکلی که برای چشم پیش آمده است بستگی دارد. اگر یک ماده‌ی شیمیایی مانند شیشه پاک‌کن را اشتباهی به سمت چشم خود اسپری کرده‌اید، باید مقداری آب مقطر گرم تهیه کنید و با آن چشمان خود را به مدت ۱۵ دقیقه بشویید، سپس بلافاصله به مراکز درمانی مراجعه کنید؛ زیرا مواد شیمیایی می‌توانند به چشم آسیب جدی وارد کنند. اگر ذره‌ای مانند غبار یا شن روی پلک پایینی شما نشسته است، ابتدا دستان خود را با آب و صابون بشویید، سپس سعی کنید به کمک دستمال یا پد تمیز کننده‌‌ی چشم، ذرات غبار و شن را از روی لبه‌ی پلک پاک کنید. توجه داشته باشید که پدهای تمیز کننده‌ی چشم، مخصوص پاک کردن قسمت‌های بیرونی و لبه‌ی پلک هستند و از تماس آن‌ها با قسمت داخلی چشم جداً خودداری کنید. شما به روش‌های مختلفی می‌توانید چشمان خود را با آب شستشو دهید. توجه داشته باشید که بهتر است از آب مقطر برای این کار استفاده کنید؛ اما اگر آب مقطر در دسترس نبود، می‌توانید از روش‌های زیر استفاده کنید.

روش اول

زیر دوش بایستید و فشار آب را کم کنید و بگذارید آب ولرم روی پیشانی جاری شده و روی چشم‌ها بریزد. سعی کنید سر خود را به عقب خم نکنید و چشمان خود را برای مدتی طولانی باز بگذارید و پلک نزنید تا آب در چشم جاری شود.

روش دوم

روی سینک ظرفشویی خم شوید و شیر آب گرم و سرد را باز کنید تا ولرم شود و به دمای متعادلی برسد. سپس ناحیه‌ی چشم خود را زیر آب قرار دهید و به آرامی سر خود را به یک طرف بچرخانید تا آب گرم به درون چشم راه یابد.

روش سوم

یک پارچ یا لیوان را از آب گرم پر کنید. روی سینک ظرفشویی خم شوید و سر خود را به یک طرف بچرخانید و با پارچ یا لیوان به آرامی آب را روی چشم خود بریزید تا ذرات موجود در چشم خارج شوند.

روش چهارم

یک ظرف نسبتاً بزرگ را از آب پر کنید و سعی کنید چشمان خود را در تماس با آب قرار داده و پلک بزنید تا به‌خوبی شسته شود.

شستشوی چشم با محصولات مرتبط

برای شستن چشم، وسایل بهداشتی مختلفی وجود دارد. برخی پزشکان می‌گویند که می‌توان چشم‌ها را با شامپوی بچه به خصوص شامپوی بچه جانسون اند جانسون شستشو کرد؛ اما این روزها به‌دلیل تولید محصولاتی که دقیقاً برای شستشوی چشم طراحی شده‌اند، دیگر نیازی نیست که از محصولاتی مانند شامپوی بچه استفاده کنید. از جمله‌ی این محصولات می‌توان به اسکراب چشم، فوم شستشوی چشم، پد تخصصی پاک کننده‌ی چشم و شامپوی شستشوی چشم اشاره کرد. اسکراب‌ها به دلیل دارا بودن ریزدانه‌های پلاستیکی، می‌توانند موجب خراشیدگی قرنیه شوند، پس لازم است که پیش از خرید اسکراب از این‌که فاقد ریزدانه‌های پلاستیکی است، اطمینان حاصل کنید.

پزشکان همواره توصیه می‌کنند که برای پاک‌سازی چشم از آلودگی و مواد آرایشی، از شامپوهای شستشوی چشم، فوم‌های مخصوص شستشوی چشم و پدهای تخصصی پاک کننده‌ی چشم استفاده کنید. برای یک شستشوی خوب به کمک شامپوی شستشوی چشم یا فوم شستشوی چشم، ابتدا دستان خود را با آب و صابون به‌خوبی بشویید، سپس به مقدار مورد نیاز، شامپوی شستشوی چشم روی نوک انگشتان خود بریزید و انگشتان را به‌هم بمالید تا کف تشکیل شود. چشم‌های خود را ببندید و پلک‌ها و مژه‌ها را چند دقیقه ماساژ داده و در نهایت با آب بشویید. توجه داشته باشید که از شستشوی بخش‌های داخلی چشم جداً خودداری کنید.

برای پاک‌سازی چشم به کمک پدهای تخصصی، باید ابتدا دستان خود را با آب و صابون بشویید و سپس یکی از پدها را پیش از باز کردن، داخل آب گرم بگذارید و چند دقیقه صبر کنید، سپس بسته‌ی پد را باز کرده و پلک‌ها و مژه‌های خود را پاک کنید. در نظر داشته باشید که برخی پدهای تخصصی پاک کننده‌ی چشم مانند پد آرگوسول، این امکان را دارند که به‌عنوان کمپرس گرم نیز مورد استفاده قرار گیرند. کمپرس گرم در درمان بلفاریت بسیار مؤثر است.