اومیکرون، سویه جدیدی از ویروس عامل بیماری کووید ۱۹ است که در مدت زمان کوتاهی، تعداد زیادی جهش خطرناک داشته است.
در ۲۵ نوامبر سال ۲۰۲۱، دانشمندان آفریقای جنوبی اعلام کردند که نوع جدیدی از کروناویروس را شناسایی کرده‌اند که به شدت جهش یافته است. این خبر باعث وحشت جهانی شد. کشور‌ها به سرعت ممنوعیت‌های سفر را اعمال کردند و مرز‌های خود را بستند؛ اما این سویه قبلاً در حداقل ۲۳ کشور از جمله ایالات متحده شناسایی شده است.
یکی از دلایل واکنش‌های تند و وحشت‌زده، تعداد بالای جهش‌های این سویه جدید است: اومیکرون، همان‌طور که سازمان بهداشت جهانی آن را نامگذاری کرده است، بیش از ۳۰ جهش در پروتئین اسپایک خود دارد. این پروتئین به ویروس اجازه می‌دهد تا سلول‌های انسانی را آلوده کرده و تحت کنترل خود درآورد و همچنین هدف اکثر واکسن‌ها است. تصور می‌شود تغییرات پروتئین اسپایک در انواع قبلی، مانند دلتا و آلفا، ویروس را عفونی‌تر کرده یا احتمال دارد از سیستم ایمنی و واکسن‌ها فرار کند.
هنوز مشخص نیست که آیا اومیکرون انتقال‌پذیری بیشتری دارد یا باعث بیماری شدیدتری نسبت به سویه‌های قبلی می‌شود یا این‌که واکسن‌ها را کم اثر می‌کند. مطالعه پیش از چاپ جدیدی که توسط دانشمندان آفریقای جنوبی به تازگی منتشر شد و هنوز در یک مجله علمی منتشر نشده است، نشان می‌دهد که احتمال ابتلای مجدد افرادی که قبلاً کرونا داشته‌اند به این سویه، سه برابر بیشتر است.
جهش‌ها به‌طور خود به خود با تکثیر و گسترش یک ویروس ایجاد می‌شوند؛ اما دانشمندان اکنون در تلاشند تا بفهمند که چگونه بسیاری از جهش‌ها در اومیکرون در چنین فاصله زمانی به ظاهر کوتاهی به وجود آمدند.
گونزالو بلو، ویروس‌شناس در مؤسسه اسوالدو کروز در ریودوژانیرو، می‌گوید:
پرسش اصلی این است که این تکامل سریع چگونه رخ داده است، کجا رخ داده است، و چه شرایطی به آن دامن می‌زند؟ ما با ظهور سویه گاما متوجه شدیم که جهش‌ها در یک مرحله در یک فرد ظاهر نمی‌شوند و برخی از جهش‌ها در افراد خاصی رخ داده‌اند؛ اما در برخی دیگر رخ نداده‌اند. ظهور سویه گاما فرآیندی بود که در جمعیتی از افراد اتفاق افتاد، نه در یک فرد واحد.
دکتر بلو بخشی از تیمی بود که ظهور نوع گاما در برزیل را در نوامبر ۲۰۲۰ دنبال کرد. سویه گاما باعث شیوع بیماری در آن کشور شد.
یک احتمال برای این‌که چگونه یک سویه به شدت جهش یافته مانند اومیکرون، می‌تواند به وجود بیاید این است که ویروس در ابتدا شروع به گردش و جهش در یک گروه مشخصی از افراد کرد و در آن‌جا فرصتی مناسب برای تغییر چشمگیر داشت. پس از جهش، اومیکرون می‌توانست با جهش‌های متعدد خود به جمعیت بزرگ‌تری معرفی شود و می‌توانست به گروه‌ها و کشورهای مختلف سفر کند.
. آنا لیز ویلئامسون، رئیس واکسن‌شناسی دانشگاه کیپ تاون، و اد ریبیکی، مدیر واحد تحقیقات بیوفارمینگ دانشگاه کیپ تاون می‌گویند:
توضیح دیگر برای جهش‌های سریع ویروس این است که امکان دارد ویروس قبل از یافتن میزبان جدید، در یک فرد به‌طور قابل توجهی جهش یافته باشد. این فرد ممکن است به دلیل بیماری‌های دیگری مانند HIV، سیستم ایمنی ناقصی داشته باشد و ویروس از این فرصت برای جهش خود استفاده کرده است.
آفریقای جنوبی دارای بزرگ‌ترین اپیدمی HIV در جهان است و بیش از هفت میلیون نفر به این ویروس آلوده شده‌اند. کشورهای همسایه نیز عفونت گسترده اچ‌آی‌وی دارند. این امر باعث شده است که برخی از دانشمندان این فرضیه را مطرح کنند که اومیکرون در جنوب آفریقا به وجود آمده است؛ زیرا اولین‌بار در آن‌جا شناسایی شده است. این در حالی است که موارد قدیمی‌تر ابتلا به اومیکرون در کشورهای اروپایی و ایالات متحده شناسایی شده‌اند.
ویلئامسون و ریبیکی توضیح می‌دهند که افراد سالم دارای سلول‌های ایمنی زیادی به نام سلول‌های CD4+ T هستند که نوع دیگری به نام سلول‌های T قاتل را تحریک می‌کنند. در افراد سالمی که به کووید ۱۹ مبتلا می‌شوند، این سلول‌های T کشنده سلول‌های آلوده به ویروس را از بین می‌برند؛ اما در افراد دارای ضعیف سیستم ایمنی، تعداد سلول‌های CD4+ T کم است و به دلیل عدم پاسخ سلول‌های T قاتل، ویروس یک عفونت پایدار ایجاد می‌کند. با این‌حال، سیستم ایمنی آن‌ها سلول‌های ایمنی به نام سلول‌های B را تولید می‌کند که پاسخ آنتی‌بادی را تحریک می‌کنند و این به یک مسابقه تسلیحاتی بین ویروس و آنتی‌بادی‌ها منجر می‌شود. پاسخ ضعیف سلول B، آنتی‌بادی کافی برای پاکسازی کامل ویروس ایجاد نمی‌کند و در نتیجه توالی ژنتیکی پروتئین اسپایک ویروس برای فرار از آنتی‌بادی‌ها برای جهش تحت فشار قرار می‌گیرد.
شواهدی برای حمایت از این ایده وجود دارد. در یک مطالعه پیش چاپ که در ژوئن ۲۰۲۱ منتشر شد، پژوهش‌گران آفریقای جنوبی یک زن HIV مثبت را شناسایی کردند که بیش از شش ماه به عفونت SARS-CoV-2 مبتلا بود. در طی آن زمان، ویروس در او تکامل یافت و تعدادی جهش ایجاد کرد که برخی از آن‌ها روی پروتئین اسپایک بودند.
دکتر بلو می‌گوید فرضیه احتمالی دیگری برای این‌که چگونه ویروس به سرعت جهش‌های زیادی به دست آورد این است که قبل از آلوده کردن مجدد انسان‌ها دوباره به حیوانات منتقل شده است. شواهد متقاعد‌کننده حاکی از آن است که SARS-CoV-2 اصلی احتمالاً در یک خفاش پدید آمده است و موارد متعددی از سایر پستانداران وحشی و اهلی به این ویروس مبتلا شده‌اند. سال گذشته، گزارش‌هایی مبنی بر شیوع ویروس کرونا در مزارع راسو در آمریکای شمالی و اروپا گزارش شده بود و در هلند نیز یک مورد تأیید شده از ابتلای کارگر مزرعه توسط راسو وجود داشت.
دکتر بلو می‌گوید که اومیکرون ممکن است به این ترتیب از حیوانات به انسان‌ها پریده باشد. او می‌گوید:
در گونه‌های دیگر، ویروس با نوع متفاوتی از فشار ایمنی مواجه می‌شود و بنابراین می‌تواند برخی جهش‌ها را خیلی سریع جمع کند.
برای درک کامل محل پیدایش اومیکرون، تعیین اولین بیمار انسانی یا جامعه‌ای که در آن گسترش یافته است، کمک کننده خواهد بود.
آکیکو ایواساکی، استاد ایمونوبیولوژی و زیست‌شناسی مولکولی، سلولی و تکاملی در دانشگاه ییل می‌گوید:
شناسایی بیمار صفر برای یک سویه دشوار است. به این دلیل که تلاش‌های نظارتی روی ویروس تنها کسری از افراد آلوده را شناسایی می‌کند. با آزمایش افراد بیشتر و تعیین توالی ژنوم ویروسی آن‌ها، ممکن است بتوان یک منطقه جغرافیایی کلی و زمان تقریبی جهش اومیکرون را مشخص کرد.
برای مایکل هد، پژوهش‌گر ارشد بهداشت جهانی در دانشگاه ساوتهمپتون در بریتانیا، اومیکرون زنگ خطری در مورد نابرابری واکسن و نیاز به دسترسی بیشتر است. بر اساس پلتفرم Our World in Data platform دانشگاه آکسفورد، تا ۳۰ نوامبر، حدود هشت میلیارد تزریق واکسن در سراسر جهان انجام شده است و تنها ۶ درصد از مردم کشورهای کم درآمد حداقل یک دوز واکسن دریافت کرده‌اند. بر اساس گزارش مرکز آفریقایی کنترل و پیشگیری از بیماری، کشورهای آفریقایی بیش از ۲۳۵ میلیون واکسن تزریق کرده‌اند؛ اما جمعیت این قاره بیش از ۱.۲ میلیارد نفر است.
دکتر هد می‌گوید:
سویه‌هایی از ویروس که تاکنون نگرانی ایجاد کرده‌اند (آلفا و دلتا) از شیوع‌های کنترل نشده در جمعیت‌های واکسینه نشده پدید آمده‌اند. اینجاست که کووید ۱۹ به بهترین وجه رشد می‌کند و این جایی است که ویروس شانس بیشتری برای جهش دارد. اگر واکسن بتواند شیوع بیماری را تحت کنترل نگه دارد، این فرصت‌ها را برای ویروس کاهش می‌دهید.
تدروس آدهانوم گبریسوس، مدیر کل سازمان بهداشت جهانی، در ۲۸ نوامبر گفت که سویه اومیکرون منعکس‌کننده خطر بی‌عدالتی طولانی مدت توزیع واکسن است. هرچه زمان بیشتری برای تحویل واکسن صرف کنیم، بیشتر به ویروس کووید ۱۹ اجازه می‌دهیم گردش کند، جهش پیدا کند و به‌طور بالقوه خطرناک‌تر شود.
