آغاز آزمایش انسانی واکسن HIV

با توسعه نخستین واکسن مبتنی بر فناوری mRNA امیدها برای توسعه واکسن مؤثر علیه بیماری ایدز قوت یافت.

در طول یک دهه گذشته، پیشرفت‌های چشمگیری در زمینه درمان و پیشگیری ایدز حاصل شد. داروهای ترکیبی جدید که بعضی به‌صورت روزانه و بعضی دیگر به‌صورت تزریق طولانی مدت برای درمان موقت و پیشگیری از بیماری معرفی شدند. اما به راستی چرا تولید واکسن HIV تا این حد مشکل بوده است؟

دکتر مارک فاینبرگ، مدیر و رئیس کل پروژه جهانی واکسن ایدز می‌گوید:

ما چند واکسن بر علیه بیماری ایدز توسعه دادیم؛ اما مشکل عمده‌ای که سر راه ما قرار دارد این است که هیچ‌کدام از آن‌ها نتوانستند بر علیه HIV آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده (bnAbs) را تولید کنند. آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده در واقع گروهی خاص از آنتی‌بادی‌ها هستند که توسط سیستم ایمنی بدن میزبان تولید می‌شوند و می‌توانند HIV را در سلول‌های هدف، غیرفعال کنند.

در هفته جاری، مؤسسه ملی بهداشت اعلام کرد که یکی دیگر از واکسن‌های کاندید HIV که هدف آن تولید آنتی‌بادی‌های غیر خنثی کننده بود، در ایجاد محافظت کافی در برابر عفونت HIV در زنان موفق نبوده است.

در هفته جاری پروژه جهانی تولید واکسن ایدز به همراه مؤسسه پژوهشی اسکریپز با همکاری شرکت مدرنا و دیگر شرکت‌ها واکسن‌های کاندید جدیدی را بر علیه HIV معرفی کردند. این شرکت‌ها در هفته سوم ماه سپتامبر، فاز نخست آزمایش را با دو واکسن آغاز می‌کنند. mRNA 1644 و mRNA 1644v2 نام دو واکسنی است که توسط این شرکت‌ها بر اساس فناوری تولید mRNA معرفی شده است. این دو واکسن می‌توانند به‌طور مؤثر و ایمن آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده را در بدن افراد بالغ تولید کنند. همان‌طوری که گفته شد، فاز نخست آزمایش این واکسن روی بزرگ‌سالان از هفته سوم ماه سپتامبر آغاز می‌شود و دانشمندان در این تاریخ مطالعات خود را آغاز می‌کنند.

آیا آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده می‌توانند طلسم HIV را بشکنند؟

به مدت ۴ دهه است که ویروس نقص ایمنی انسانی (HIV) موفق شده از تلاش سیستم ایمنی بدن برای از بین بردنش فرار کرده و جلوگیری به‌عمل آورد. این به عوامل متعددی بر می‌گردد؛ از جمله توانایی تکامل سریع ویروس برای ایجاد جهش‌های جدید که به فرار از آنتی‌بادی‌ها کمک می‌کند. این ویروس همچنین راهی برای استتار لایه بیرونی خود (پوشش گلیکوپروتئین HIV یا HIV env) با همان زنجیره قند موجود در پروتئین‌های انسانی پیدا کرده است، به‌طوری که از حمله پنهان می‌ماند. مانند ویروس کرونا، ویروس HIV از خوشه‌های پروتئینی برای چسبیدن و ورود به سلول‌های میزبان و آلوده کردن آن‌ها استفاده می‌کند.

ممکن است پروژه جهانی تولید واکسن ایدز به همراه موسسه پژوهشی اسکریپز یک کلید مهم برای شکستن زره غیرقابل نفوذ ویروس کشف کرده باشند. آن‌ها راهی برای مهندسی یک ایمونوژن (نوعی آنتی‌ژن که واکنش ایمنی ایجاد می‌کند) ارائه کرده‌اند که هم شبیه پوشش گلیکوپروتئین HIV است و هم می‌تواند لنفوسیت‌های B (سلول‌های B) نارس را برای ایجاد آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده قبل از مواجهه فرد ایجاد کند. نکته مهم این است که به‌طور طبیعی، بدن تنها ۱۰ الی ۲۰ درصد از افرادی که به HIV مبتلا شده‌اند آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده تولید می‌کند.

این فرضیه که واکسن mRNA-1644 می‌تواند انواع خاصی از سلول‌های B نابالغ را برای تولید آنتی‌بادی‌های خنثی کننده هدفمند فعال کند، ابتدا در آزمایشگاه و مطالعات روی حیوانات و سپس در افراد مورد بررسی قرار گرفت. در مطالعه‌ی انسانی، داوطلبان بالغ ۴۸ ساله و سالم با آزمایش HIV منفی، در فواصل دو ماهه دو دوز ایمونوژن پروتئین پایه مهندسی شده یا دارونما را دریافت کردند. نتایج این پژوهش انسانی اوایل سال جاری در نشست سالانه پژوهش‌های HIV برای پیشگیری از این بیماری ارائه شدند. یافته‌ها فرضیه بالا را تأیید کردند. هیچ‌گونه مشکل ایمنی خاصی در بدن داوطلبان ایجاد نشد و ۹۷ درصد از افرادی که واکسن کاندید mRNA-1644 را دریافت کرده‌ بودند، پاسخ ایمنی مطلوب را ارائه دادند؛ بدن آن‌ها توانسته بود با موفقیت سلول‌های B نابالغ ویژه را تولید کند.

در مطالعه‌ای که قرار است از هفته سوم ماه سپتامبر آغاز شود، ۵۶ فرد بالغ ۱۸ تا ۵۰ ساله به‌صورت داوطلبانه شرکت خواهند کرد. این افراد به ۴ گروه تقسیم می‌شوند و واکسن‌ mRNA-1644 یا mRNA 1644v2-core antigen یا هر دو را دریافت خواهند کرد. در این مطالعه، از روشی گام به گام استفاده می‌شود. واکسن‌ها در ابتدا سلول‌های B نابالغ را فعال می‌کنند و سپس آن‌ها را در مسیر تولید آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده بر علیه ناحیه خاصی از ویروس HIV هدایت می‌کنند. این ناحیه‌ی خاص از ویروس، محل اتصال CD4 است.

شایان ذکر است که در این آزمایش از پلتفرم mRNA شرکت مدرنا (همان پلتفرمی که در تولید واکسن کووید ۱۹ نیز مورد استفاده قرار گرفته است) استفاده می‌شود که به تسریع روند کشف و توسعه واکسن HIV کمک می‌کند. این مطالعه به‌طور پیوسته به‌مدت ۱۹ ماه ادامه خواهد یافت.

دکتر مارک فاینبرگ تأکید کرد که این فقط مراحل اولیه‌ی پژوهش است و پژوهش‌گران به تولید یک واکسن مؤثر علیه ویروس HIV بسیار نزدیک شده‌اند. وی در ادامه‌ی صحبت‌های خود گفت:

این یک چالش بزرگ در زمینه‌ی توسعه واکسن است. ما به‌دنبال اهداف خاصی هستیم که آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده را بر علیه ساختارهای مختلفی روی گلیکوپروتئین ویروس HIV تولید می‌کنند.

فرآیند هدف قرار دادن سلول‌های B نابالغ با ویژگی‌های خاص که به سلول‌هایی تبدیل می شوند که قادر به تولید چندین آنتی‌بادی گسترده خنثی کننده هستند، «هدف گیری ژرم‌لاین» نامیده می‌شود و برای آماده سازی سلول‌های B جوان به‌عنوان بخشی از اولین مرحله از چند مرحله نهایی در نظر گرفته شده است. هدف از اولین مطالعه این است که پژوهش‌گران ببینند ایمونوژن اولیه تا چه حدی پیش می‌رود و از یافته‌ها برای تعیین مراحل مورد نیاز جهت پالایش بیشتر فرآیند ساخت آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده استفاده کنند.

دکتر مارک فاینبرگ می‌گوید:

ما می‌دانیم که در نهایت باید آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده را در برابر بیش از یک هدف القا کنیم.

دکتر محمد سجادی، دانشیار پزشکی در مؤسسه ویروس‌شناسی انسانی دانشگاه مریلند که در این پژوهش شرکت نداشته ضمن تأیید سخنان دکتر فاینبرگ گفت:

به باور من، این کار بسیار نوآورانه، بسیار خلاقانه؛ اما از طرفی بلندپروازانه است. ما هنوز نمی‌دانیم بدن چه تعداد از این داوطلبان می‌تواند پس از ابتلا به عفونت، به‌طور طبیعی آنتی‌بادی‌های گسترده خنثی کننده را تولید کند. ما این موضوع طبیعی را نمی‌دانیم چه رسد به واکسن! همچنین ما نمی‌دانیم که این پاسخ تا چه زمانی ماندگار خواهد بود.

دکتر سجادی در ادامه‌ی سخنان خود به برخی چالش‌ها که خواص ذاتی ویروس HIV ایجاد می‌کند اشاره کرد. ویروس HIV ثابت نیست و با گذشت زمان تغییر می‌کند و واکنش بدن در برابر این تغییرات همان چیزی است که این آنتی‌بادی‌های خاص را می‌سازد. به باور دکتر سجادی، ایده‌ی پژوهش‌گران ارزش امتحان کردن دارد؛ اما نباید به آن زیاد امیدوار باشیم. در حال حاضر باید ببینیم که آیا دانشمندان می‌توانند این فرآیند را آغاز کنند و همچنین باید ببینیم که آیا پلتفرم mRNA می‌تواند سطح آنتی‌بادی‌ها یا تعداد سلول‌های فعال شده را افزایش دهد یا خیر.

در خصوص توسعه‌ی واکسن HIV ایده‌های بسیار خوبی وجود داشته است؛ اما در نهایت همه‌ی آن‌ها با شکست مواجه شده‌اند. اما هربار که چیز جدیدی آزمایش می‌شود، آموخته‌ها بیشتر می‌شوند و دانشمندان در نهایت به تولید یک واکسن مؤثر نزدیک‌تر می‌شوند. دکتر سجادی امیدوار است که این واکسن جدید بتواند همان واکسن مؤثری باشد که دانشمندان چندین دهه است که به دنبال آن هستند.