همه‌ی ما با تغییرات آسیب‌زایی که کووید ۱۹ در بدن ایجاد می‌کند آشنا هستیم. یکی از نواحی بدن که از این بیماری تأثیر می‌پذیرد، مغز است.
اسکن‌های مغزی قبل و بعد از عفونت در افرادی که مبتلا به کووید ۱۹ بودند، از دست دادن بیشتر ماده خاکستری و آسیب بافتی را عمدتاً در نواحی مرتبط با بویایی نسبت به افراد سالم نشان داد.
یک مطالعه جدید بزرگ نشان می‌دهد که کووید ۱۹ ممکن است باعث از دست دادن بیشتر ماده خاکستری و آسیب بافتی در مغز شود. این آسیب در مقایسه با افراد سالمی که هرگز بیمار نشده‌اند مشهود است.
این مطالعه روز دوشنبه ۷ مارس ۲۰۲۲ در ژورنال Nature منتشر شد. گمان می‌رود شرکت کنندگان در این مطالعه، نخستین افرادی باشند که هم قبل از ابتلا به کووید ۱۹ و هم ماه‌ها پس از آن تحت اسکن مغزی قرار گرفتند. متخصصان مغز و اعصاب که در این پژوهش شرکت نداشتند، گفتند که این پژوهش ارزشمند و منحصر به فرد است؛ اما آن‌ها هشدار دادند که پیامد‌های این تغییرات نامشخص است و لزوماً نشان نمی‌دهد که افراد ممکن است آسیب دائمی داشته باشند یا این تغییرات ممکن است عمیقاً بر تفکر، کارکرد مغز، حافظه یا سایر موارد تأثیر بگذارند.
این مطالعه که شامل افراد ۵۱ تا ۸۱ ساله بود، انقباض و آسیب بافتی را عمدتاً در نواحی خاصی از مغز که با حس بویایی مرتبط هستند نشان داد. به گفته پژوهش‌گران، برخی از این نواحی در سایر عملکرد‌های مغز نیز نقش دارند.
دکتر سرنا اسپودیچ، رئیس واحد عفونت‌های عصبی و عصب‌شناسی جهانی در دانشکده پزشکی ییل، که در این پژوهش شرکت نداشت، می‌گوید:
از نظر من، این‌ها شواهد کاملاً قانع کننده‌ای هستند که نشان می‌دهند چیزی در مغز این گروه از افراد مبتلا به کووید ۱۹ تغییر می‌کند.
به نظر من هنوز نمی‌توان گفت که این امر پیامد‌های بالینی بلند مدتی برای بیماران دارد؛ زیرا تشخیص این موضوع کار دشواری است. ما نمی‌خواهیم مردم را بترسانیم و آن‌ها فکر کنند که این مدرکی است که نشان می‌دهد همه دچار آسیب مغزی می‌شوند و نمی‌توانند کار کنند.
این مطالعه شامل ۷۸۵ شرکت کننده در Biobank (مخزن داده‌های پزشکی و سایر اطلاعات حدود نیم میلیون نفر در بریتانیا) بود. شرکت کنندگان هر کدام تحت دو اسکن مغزی به فاصله تقریباً سه سال، به علاوه برخی آزمایشات شناختی اولیه قرار گرفتند. در بین دو اسکن، آزمایش ۴۰۱ شرکت‌کننده برای ویروس کرونا مثبت شد که همگی بین مارس ۲۰۲۰ تا آوریل ۲۰۲۱ آلوده شده بودند.
۳۸۴ شرکت کننده دیگر، یک گروه کنترل را تشکیل دادند؛ زیرا آن‌ها به ویروس کرونا مبتلا نشده بودند و در زمینه‌هایی مانند سن، جنس، سابقه پزشکی و وضعیت اجتماعی-اقتصادی، ویژگی‌های مشابهی با بیماران مبتلا داشتند.
با افزایش طبیعی سن، افراد هر سال بخش کوچکی از ماده خاکستری مغز را از دست می‌دهند. به عنوان مثال، پژوهش‌گران گفتند که در مناطق مربوط به حافظه، از دست دادن ماده خاکستری معمولاً سالانه بین ۰.۲ تا ۰.۳ درصد است.
اما بیماران مبتلا به کووید ۱۹ کووید در این مطالعه (که به‌طور متوسط چهار ماه و نیم پس از عفونت تحت اسکن مغزی دوم خود قرار گرفتند) بیش از شرکت کنندگان گروه کنترل ماده خاکستری مغز خود را از دست داده بودند. در طول سه سال، میزان از دست دادن ماده خاکستری در مناطق مختلف مغز در این افراد، بین ۰.۲ تا ۲ درصد بیشتر از حد معمول بود. علاوه بر این، آن‌ها بین اسکن‌های اولیه و ثانویه، حجم کلی مغز بیشتری را از دست دادند و آسیب بافتی بیشتری را در مناطق خاصی نشان دادند.
دکتر اسپودیچ که اثرات عصبی کووید ۱۹ را مطالعه کرده است، گفت:
به نظر من، این‌که ماده خاکستری مغز این افراد در مقایسه با گروه کنترل چقدر بیشتر از دست رفته و چقدر حجم کلی مغز آن‌ها کاهش یافته است، موضوعی تعجب‌آور است. انتظار نداشتم این همه درصد تغییر را ببینم.
این اثرات ممکن است قابل توجه باشند؛ زیرا این مطالعه عمدتاً شامل افرادی بود که به‌طور خفیف تحت تأثیر عفونت اولیه کووید ۱۹ قرار گرفتند و آن‌قدر بیمار نشدند که به بستری شدن در بیمارستان نیاز داشته باشند.
گونائل دوو، نویسنده اصلی این مطالعه و استاد بخش علوم اعصاب بالینی در دانشگاه آکسفورد، گفت:
از میان شرکت کنندگان در این مطالعه، فقط ۱۵ نفر از آن‌ها به کووید ۱۹ شدید مبتلا شده بودند و به بستری شدن در بیمارستان نیاز داشتند. اگرچه این تعداد برای ارائه داده‌های قطعی بسیار کم بود؛ اما نتایج نشان می‌دهد که مغز آن‌ها بدتر از بیماران مبتلا به کووید ۱۹ خفیف آتروفی می‌شود.
افرادی که مبتلا به کووید ۱۹ بودند، در آزمایش شناختی مربوط به توجه و کارایی در انجام یک کار پیچیده، نسبت به افراد سالم دچار کاهش توانایی و تمرکز شده بودند؛ اما متخصصان خارجی و دکتر دوو خاطرنشان کردند که این یک آزمایش شناختی ابتدایی بوده است. بنابراین این مطالعه در مورد این‌که آیا از دست دادن ماده خاکستری و آسیب بافتی که بیماران کووید ۱۹ تجربه کرده‌اند بر مهارت‌های شناختی آن‌ها تأثیر می‌گذارد، بسیار محدود است.
دکتر بندیکت مایکل، دانشیار عفونت‌های عصبی در دانشگاه لیورپول که در حال پژوهش روی اثرات عصبی روان‌پزشکی کووید ۱۹ است و در این مطالعه نیز شرکت نداشته، می‌گوید:
هیچ‌کدام از آن‌ها آزمایش‌های شناختی کاملی را انجام ندادند تا بدانند که آیا در بسیاری از مناطقی که این تغییرات را در حجم پیدا کردند، نقص‌های قابل‌توجهی داشتند یا خیر. ما نمی‌دانیم که این تغییرات واقعاً برای کیفیت زندگی یا عملکرد بیمار معنی داردند یا خیر.
به عنوان مثال، اگرچه برخی از بزرگ‌ترین تغییرات ماده خاکستری در نواحی مربوط به بویایی، از جمله قشر اوربیتوفونتال و شکنج پاراهیپوکامپ رخ داد؛ اما این نواحی در حافظه و عملکرد‌های دیگر نیز نقش دارند. دکتر دوو گفت:
بیماران کووید ۱۹ در آزمایش‌های حافظه بدتر از شرکت کنندگان سالم عمل نکردند، هرچند آزمایش‌های حافظه که انجام دادند مختصر و اساسی بود.
ارزیابی شناختی اصلی که در آن بیماران کووید ۱۹ نقصی را نشان دادند، تست ساخت دنباله بود (یک نوع تمرین متصل به نقطه شامل حروف و اعداد متناوب). بیماران کووید ۱۹ بیشتر طول کشید تا این کار را کامل کنند که ممکن است این امر ضعف در تمرکز، سرعت پردازش و سایر مهارت‌ها را نشان دهد.
دکتر دوو گفت که این توانایی کاهش یافته با از دست دادن ماده خاکستری در ناحیه خاصی از مخچه مغز مرتبط است؛ اما دکتر اسپودیچ گفت این مطالعه علت و معلولی را ثابت نمی‌کند. او همچنین گفت که مخچه، که در درجه اول با تعادل، هماهنگی و حرکت مرتبط است و برای توضیح تغییرات در توانایی در مغز، اولین ساختار مغزی نیست که شما به سراغ آن می‌روید.
دکتر دوو می‌گوید یکی از محدودیت‌های مهم مطالعه این است که پژوهش‌گران اطلاعاتی در مورد علائم افراد نداشتند. مثلاً آن‌ها نمی‌دانستند که آیا آن‌ها حس بویایی خود را از دست داده‌اند یا خیر. پژوهش‌گران همچنین نتوانستند تشخیص دهند که آیا هیچ یک از بیماران مبتلا به کووید ۱۹ طولانی مدت بوده‌اند یا خیر. بنابراین مشخص نیست که آیا یافته‌ها به این بیماری طولانی مدت مربوط می‌شود یا خیر.
تفاوت بین افراد آلوده و غیر آلوده با افزایش سن افزایش می‌یابد. به عنوان مثال، در آزمون ایجاد مسیر، عملکرد در هر دو گروه برای افراد ۵۰ ساله و اوایل ۶۰ سالگی مشابه بود؛ اما پس از آن شکاف به‌طور قابل توجهی افزایش یافت. دکتر دوو گفت:
نمی‌دانم این به این دلیل است که افراد جوان‌تر سریع‌تر بهبود می‌یابند یا در ابتدا خیلی شدید تحت تأثیر بیماری قرار نگرفته‌اند. البته هر دو می‌توانند دلیلی بر این موضوع باشند.
دکتر مایکل هشدار داد که این یافته‌ها را نمی‌توان به بسیاری از افراد جوانی که مه مغزی پس از کووید و سایر مشکلات شناختی را تجربه می‌کنند تعمیم داد و از آن‌جایی که ماده خاکستری و آسیب بافت تنها در یک نقطه زمانی پس از عفونت اندازه‌گیری شد، ما نمی‌دانیم که آیا این فقط یک تغییر گذرا است که با گذشت زمان بهبود می‌یابد یا خیر.
کارشناسان و نویسندگان این مطالعه گفتند که محدوده مناطق مغزی که در آن‌ها بیماران کووید ۱۹ از دست دادن ماده خاکستری بیشتری را تجربه می‌کنند، سوالات جالبی را ایجاد می‌کند.
دکتر دوو گفت:
هیچ بخشی از مغز وجود ندارد که یک کار را انجام دهد. بخش‌هایی از مغز هستند که ماده خاکستری بیشتری از دست داده‌اند که ربطی به بویایی ندارند و آن‌هایی که مربوط به بویایی هستند نیز در سایر عملکرد‌های مغز نقش دارند.
علت تغییرات مغزی نامشخص است. نویسندگان نظریه‌هایی از جمله التهاب و محرومیت حسی ناشی از اختلال حس بویایی را ذکر کردند که شواهدی از آن‌ها در مطالعات دیگر یافت شده است.
دکتر آویندرا نات، رئیس بخش عفونت‌های سیستم عصبی در مؤسسه ملی اختلالات عصبی و سکته مغزی که در این مطالعه شرکت نداشت، گفت:
پرسش اساسی دیگر این بود که آیا تغییرات مغزی می‌توانند در آینده بیماران کووید ۱۹ را مستعد زوال عقل یا سایر نقایص کنند یا خیر.
پژوهش‌گران تغییرات مغزی مشابهی را در بیماران مبتلا به پنومونی غیر کووید پیدا نکردند. به همین دلیل دکتر نات توصیه کرد که پژوهش‌گران بیماران مبتلا به سایر ویروس‌های کرونا یا آنفولانزا را مطالعه کنند تا ببینند آیا این یافته‌ها برای کووید ۱۹ متمایز هستند یا بیشتر قابل تعمیم هستند.
دکتر اسپودیچ گفت که بزرگ‌ترین ارزش این مطالعه ممکن است این باشد که نشان داد در مغز این افراد اتفاقی افتاده است. او و دیگران گفتند که دانشمندان دیگر اکنون می‌توانند بر این یافته‌ها تکیه کنند.
دکتر مایکل گفت که این یک مطالعه مهم است و پژوهش‌گران کار خوبی انجام داده‌اند. اکنون دانشمندان باید مطالعاتی را انجام دهند تا علائم شناختی و روان‌پزشکی و مسائل رفتاری و موضوعات عصبی بیماران را بررسی کنند و بفهمند که این تغییرات چه معنایی دارند.
