یکی از نگرانیهای جدید جامعهی پزشکی، پدید آمدن جهشی از ویروس کووید ۱۹ است که نسبت به واکسن مقاوم باشد.
اکنون نزدیک به ۲ سال است که جهان درگیر ویروس کووید ۱۹ شده و میلیونها نفر نیز در این میان جان خود را در اثر ابتلا به آن از دست دادهاند. در روزهای نخست، نگرانی ما فقط گونهی آلفای ویروس بود که زیاد مسری نبود؛ اما پس از گذشت زمان، این ویروس نیز همانند بسیاری از ویروسها جهش پیدا کرد و گونههای مختلفی از آن پدید آمدند. اکنون ما با جهشی به نام دلتا مواجه هستیم که بسیار خطرناک بوده و بهشدت انتقال پذیر است. برخی از کشورها و مراکز بهداشتی خبر از گونهی دلتا پلاس میدهند؛ اما همچنان گونهی دلتا بزرگترین تهدید برای انسانها بهشمار میرود.
دکتر راشل والنسکی، مدیر مراکز مدیریت و پیشگیری بیماری آمریکا (CDC) در جریان نشستی که چند روز پیش برگزار شد، خبر از وقوع اتفاقی داد که اگر ما هم اکنون در دنیای کووید ۱۹ زندگی نمیکردیم، فکر میکردیم که او دربارهی فیلمهای تخیلی حرف میزند. با توجه به میزان ویروسی که در ایالات متحده بهطور عمده میان افراد واکسینه نشده در گردش است، بزرگترین نگرانی دکتر والنسکی و همکارانش این است که این ویروس به ویروسی بهشدت قابل انتقال تبدیل شود که میتواند تمامی واکسنها را دور بزند؛ واکسنهایی که هم اکنون از بسیاری از افراد در برابر بیماری و مرگ محافظت میکنند. دکتر والنسکی بر این باور است که ما تنها چند جهش دیگر تا پدید آمدن گونهای عجیب و مقاوم به واکسن فاصله داریم.
لوئیس نلسون، استاد دانشگاه و رئیس بخش سمشناسی پزشکی در دانشگاه نیوجرسی، بر این باور است که چنین اتفاقی اصلاً دور از انتظار نیست. به باور او ما هم اکنون چندین جهش مختلف ویروس را دیدهایم و آنها را نامگذاری کردهایم و هر یک از آنها در مقایسه با جهشهای پیشین، اندکی انتقالپذیرتر شدهاند. این اتفاقی عادی و بخشی از انتخاب طبیعی است و همه ما انتظار داریم که هنگام جهش ویروسها، این اتفاق رخ دهد. آنچه که در جهشهای ویروس SARS-CoV-2 دیده میشود، افزایش عجیب انتقالپذیری است و هم اکنون گونهی دلتا ویروس بهشدت انتقالپذیر است. به باور استوارت رِی از مراکز مدیریت و پیشگیری بیماری آمریکا، پزشکان پیشتر پیشبینی کرده بودند که ویروس SARS-CoV-2 تا این مرحله جهش خواهد کرد؛ در واقع این چیزی بود که آنها از روز اول دربارهی آن نگرانی داشتند.
استوارت رِی میگوید:
جهش ویروسی همانند یک ساعت کوکی عمل میکند. شما هرچه ساعت را بیشتر کوک کنید، بیشتر کار میکند. در مورد ویروسها نیز قضیه همین است. اگر تعداد افراد آلوده به ویروس بیشتر شود، قطعاً جهشهای ویروس نیز بیشتر خواهد شد و ما شانس بیشتری به ویروس میدهیم تا تنوع پیدا کند و با شرایط و موانع مختلف سازگار شود.
ویروس SARS-CoV-2 هم اکنون برای اتصال به سلولهای انسانی بهشدت به پروتئین اسپایک وابسته است. در واقع همین پروتئین هم باعث نابودی ویروس میشود؛ زیرا واکسنهای توسعه داده شده همگی بر علیه این پروتئین عمل میکنند و با از بین بردن آن، مانع از اتصال ویروس به سلولها میشوند. لوئیس نلسون میگوید نگرانی اصلی دانشمندان این است که ویروس به گونهای جهش پیدا کند که دیگر به این پروتئین وابستگی نداشته باشد و به این شکل، سپر ایمنی ایجاد شده توسط واکسنها را دور زده و آن را بیاثر کند. اگر چنین اتفاقی رخ دهد، همهی واکسنها بیاثر میشوند و ما دقیقاً به نقطهی آغاز ماجرا باز میگردیم و آمار ابتلا به ویروس مجدداً اوج خواهد گرفت.
نقش فناوری
انعطافپذیری واکسنهای ساخته شده بر اساس فناوری mRNA بسیار امیدبخش است. میتوان این واکسنها را بهسرعت تغییر داد و برای مقابله با گونههای جدید آماده کرد. بهعنوان مثال، اگر جهشی در ویروس رخ دهد که باعث تغییر پروتئین اسپایک شود و واکسنها دیگر قادر به شناسایی آن نباشند، شرکتهای تولید کننده واکسنهای mRNA میتوانند پروتئین جدید را شناسایی کرده و به سادگی واکسن mRNA خود را مطابق با ویژگیهای جدید ویروس تغییر دهند. مشکل اصلی این است که بسیاری از مردم یا واکسنهای فعلی را دریافت نکردهاند یا اینکه از زدن آن سر باز میزنند و قطعاً واکسنهای بعدی را نیز تزریق نخواهند کرد و این چرخه تا مدتی طولانی تکرار خواهد شد.
اما بهراستی چقدر احتمال دارد نوع جدیدی از SARS-CoV-2 ایجاد شود و نسبت به واکسن مقاوم باشد؟ بر اساس گفتههای لوئیس نلسون، نمیتوان چنین موضوعی را پیشبینی کرد؛ زیرا در مورد این ویروس، هیچ چیزی قابل پیشبینی نیست و همهچیز در حد حدس و گمان است. به باور او، بهترین راه برای جلوگیری از جهش یافتن ویروس این است که اجازه ندهیم مردم بیشتری به آن مبتلا شوند. اگر مردم واکسن بزنند و با پوشیدن ماسک و رعایت نکات بهداشتی بهخصوص فاصلهگذاری اجتماعی از ابتلا به ویروس جلوگیری کنند، امکان جهش ویروس کم خواهد بود. اما اگر این کارها انجام نشوند و جمعیت زیادی به ویروس مبتلا شوند، ما شاهد جهشهای بیشتر در ویروس خواهیم بود و این تا جایی پیش میرود که ویروس نسبت به واکسن مقاوم شود.
استوارت رِی و لوئیس نلسون دریافتهاند که در حال حاضر ویروس علاقه زیادی به جهش یافتن دارد؛ زیرا میخواهد که انتقالپذیرتر شود و افراد بیشتری را آلوده کند. ویروس SARS-CoV-2 از آن دسته ویروسهایی است که با ابتلای افراد بیشتر، باعث ایزوله شدن یا مرگ آنها میشود و به این ترتیب از انتقال ویروس جلوگیری میشود؛ در واقع ویروس بر اساس شانس عمل میکند و در مقابل ویروسهایی قرار میگیرد که با تکامل یافتن زنده میمانند. برخی از ویروسهای نیز یا با گذشت زمان یا با جهش یافتن، خفیفتر میشوند؛ اما چنین چیزی در مورد ویروس SARS-CoV-2 دیده نشده است.
جهشهای ویروس، تنها نگرانی دانشمندان نیستند
ویروسها سازوکاری دارند که باعث ایجاد گونههای جدید میشود. این سازوکار خیلی سریعتر از جهش یافتن عمل میکند. این سازوکار که با نام «ترکیب مجدد» نیز شناخته میشود، میتواند هنگامی که فردی به دو سویهی مختلف از یک ویروس مبتلا میشود، رخ دهد. اگر دو سویهی مختلف از یک ویروس وارد یک سلول مشترک شوند، با یکدیگر متحد شده و با ترکیب و جابهجایی ژنتیک خود، باعث ایجاد یک سویه سوم مشترک میشوند. پیشتر پدیده ترکیب مجدد در سویههای ویروس آنفولانزا مشاهده شده است؛ جایی که بخشهای ژنتیکی H و N با هم عوض میشوند تا نسخههای مختلف آنفولانزا نظیر H1N1 یا H1N2 یا حتی H3N2 ایجاد شوند.
در روزهای نخست همهگیری ویروس SARS-CoV-2، سویههای بسیار کمی وجود داشتند و نگرانی خاصی بابت وقوع پدیده ترکیب مجدد وجود نداشت. اما حالا اوضاع فرق میکند، سویههای مختلفی از ویروس در سرتاسر جهان انتشار یافتهاند. اگر فقط دو عدد از این سویهها بخشهایی از خود را با هم عوض کنند، در یک چشم بههم زدن توالی ویروسی جدیدی ایجاد میشود که با سایرین متفاوت است. این سویه جدید بدون نیاز به جهش ایجاد میشود. هرچه سویههای یک ویروس بیشتر باشند، احتمال وقوع این اتفاق خطرناک نیز افزایش خواهد یافت.
سازمان CDC پیشنهاد کرده است در کشورهایی که تعداد مبتلایان به کووید ۱۹ از مرز ۵۰ نفر در هر ۱۰۰ هزار نفر عبور کرده، مردم در اماکن عمومی، مدارس و سایر بخشهایی که امکان تجمع وجود دارد حتی اگر واکسن زدهاند حتماً از ماسک استفاده کنند تا مانع از انتقال ویروس به افرادی شوند که هنوز واکسینه نشدهاند. دکتر والنسکی در یک یادداشت امیدبخش اعلام کرده است که خوشبختانه هنوز به مراحل نگران کنندهای که پیشتر گفته شد نرسیدهایم و واکسنها نیز در ایمنسازی افراد بسیار موفقیت آمیز عمل میکنند و آمار مرگ و میر نیز همچنان روبه کاهش است؛ اما با وجود این باید برای اتفاقاتی که ممکن است غیرمنتظره رخ دهند آماده باشیم.